45 lat temu zmarł Nikita Chruszczow

„Chruszczow był pierwszym radzieckim przywódcą, który sprawował władzę globalną i chciał rządzić samodzielnie, zachowując wszelkie kierownicze uprawnienia (choć bez kultu jednostki), i to tak, by nikt nie miał wpływu na podejmowane przez niego decyzje. (...) Prawdopodobnie w większym stopniu niż jakikolwiek radziecki przywódca był ideowym komunistą. Próbował połączyć stalinowską koncepcję ojczyzny, a dokładniej Wielkiej Rosji, z autorytetem i nieomylnością partii, by stworzyć w umysłach obywateli obraz zwycięstw odnoszonych przez państwo radzieckie” – pisał David R. Marples („Historia ZSRR”, Wrocław 2006).

Nikita Siergiejewicz Chruszczow urodził się 17 kwietnia 1894 roku w Kalinówce w guberni kurskiej. W 1908 r. jego rodzina zamieszkała na Ukrainie. Młody Chruszczow pracował jako robotnik i górnik m.in. w Donbasie.

„Chruszczow był pierwszym radzieckim przywódcą, który sprawował władzę globalną i chciał rządzić samodzielnie, zachowując wszelkie kierownicze uprawnienia (choć bez kultu jednostki), i to tak, by nikt nie miał wpływu na podejmowane przez niego decyzje" – pisał David R. Marples („Historia ZSRR”, Wrocław 2006).

W 1918 r. wstąpił do partii bolszewickiej. Brał udział w wojnie domowej. W 1929 r. przeniósł się do Moskwy, gdzie rozpoczął studia na Akademii Przemysłu. Tam też nawiązał znajomość z drugą żoną Józefa Stalina Nadieżdą Alliłujewą, co umożliwiło mu szybką karierę polityczną. W 1934 r. Chruszczow został mianowany pierwszym sekretarzem moskiewskiego obwodowego i miejskiego komitetu partii bolszewickiej. Wszedł do Komitetu Centralnego WKP(b). Cztery lata później został pierwszym sekretarzem KC KP Ukrainy, a w 1939 r. - członkiem Biura Politycznego KC WKP(b).

W czasie II wojny światowej uczestniczył w pracach Rady Wojennej Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego. Był m.in. doradcą wojskowym w Stalingradzie.

Od grudnia 1947 r. był przewodniczącym partii bolszewickiej na Ukrainie. Po dwóch latach, na mocy decyzji Stalina, przeniósł się ponownie do Moskwy, gdzie pełnił obowiązki szefa komitetu obwodowego KC WKP(b). Brał aktywny udział w pracach partyjnych, m.in. uczestniczył w odbywającym się w październiku 1952 r. XIX Zjeździe WKP(b) na Kremlu, na którym zmieniono nazwę partii na KPZR (Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego). „Wnioskodawca Chruszczow uzasadniał zmianę nazwy tym, że określenie „bolszewik” stanowi zbędny pleonazm, gdyż bolszewik i komunista to to samo. Jedno i drugie oznacza prawowiernego marksistę” (A. Krzyżanowski, „Raj doczesny komunistów”, Kraków 2008).

Po śmierci Stalina 5 marca 1953 r. rozgorzała rywalizacja o kierownicze stanowiska w partii komunistycznej. Nowym pierwszym sekretarzem KC KPZR został Chruszczow, choć szanse objęcia najwyższego stanowiska w partii mieli także: Ławrientij Beria, Wiaczesław Mołotow i Georgij Malenkow. W grudniu 1953 r. Chruszczow objął również urząd wicepremiera. Pięć lat później został premierem.

W trakcie obrad XX Zjazdu KC KPZR Chruszczow wygłosił tajny referat, w którym skrytykował zbrodnicze metody działania, jakimi posługiwał się Stalin w okresie wielkich czystek (1934-1939) oraz przygotowania do wojny z Niemcami w 1941 r. Głównym zarzutem wobec poprzednika było jednak odejście Stalina od podstawowej polityki partii, którą wytyczył Lenin.

Jednym z pierwszych kroków Chruszczowa po przejęciu władzy było przeprowadzenie gruntownej reformy rolnej w celu m.in. zagospodarowania nowych gruntów rolnych pod uprawę zboża. Pomimo początkowych sukcesów „eksperymenty Chruszczowa w rolnictwie nie tylko nie usunęły problemów, ale je pogłębiły” (D. R. Marples, „Historia ZSRR”, Wrocław 2006).

14 lutego 1955 r. w Moskwie zainaugurowano obrady XX Zjazdu KC KPZR. Wydarzenie to przeszło do historii ze względu na referat, który w trakcie trwania zjazdu wygłosił Chruszczow. Odczyt zatytułowany „O kulcie jednostki i jego następstwach” był całkowicie tajny; tekstu referatu nie znał nikt poza jego autorem, a do jego wygłoszenia doszło w nocy z 24 na 25 lutego na zamkniętym posiedzeniu.

W tajnym referacie, który w ZSRS wydano drukiem dopiero w 1988 r., Chruszczow skrytykował zbrodnicze metody działania, jakimi posługiwał się Stalin w okresie wielkich czystek (1934-1939) oraz przygotowania do wojny z Niemcami w 1941 r. Głównym zarzutem wobec poprzednika było jednak odejście Stalina od podstawowej polityki partii, którą wytyczył Lenin. „Chruszczow sam był jednym z czołowych aktorów dramatu połowy i końca lat trzydziestych, musiał więc postępować ostrożnie. Można się zastanawiać, dlaczego w ogóle zdecydował się na taki krok. Rozwaga w działaniu wynikała prawdopodobnie z faktu, że twardogłowi działacze wciąż sprawowali kontrolę w partii, zwłaszcza starzy, oddani stronnicy Stalina, tacy jak Malenkow i Mołotow” – pisał Marples („Historia ZSRR”, Wrocław 2006).

Zdaniem Nicolasa Wertha „Tajny referat (...) był bardzo oględny w potępieniu stalinizmu i nie kwestionował żadnej z zasadniczych decyzji partii po 1917 roku. Ten selektywny charakter ujawniał się zarówno w chronologii stalinowskiego +wypaczenia+ – które datowano na rok 1934, wyłączając w ten sposób zbrodnie popełnione w czasie kolektywizacji i wielkiego głodu lat 1932-1933 – jak i w doborze wspomnianych ofiar, które bez wyjątku były komunistami, najczęściej prawowiernymi i oddanymi stalinowcami, ale nigdy zwykłymi obywatelami”. (N. Werth „Czarna księga komunizmu”).

Wystąpienie Chruszczowa oznaczało dla ZSRS (oraz państw satelickich) początek odwilży nie tylko w polityce, ale i np. w sferze kultury. Było także równoznaczne z końcem okresu kultu jednostki i rehabilitacją tysięcy ofiar stalinowskiego terroru.

Niezależnie od opinii historyków odnoszących się do intencji Chruszczowa przy redagowaniu tekstu referatu pewne jest, że jego wystąpienie oznaczało dla ZSRS (oraz państw satelickich) początek odwilży nie tylko w polityce, ale i np. w sferze kultury. Było także równoznaczne z końcem okresu kultu jednostki i rehabilitacją tysięcy ofiar stalinowskiego terroru.

Po XX Zjeździe KPZR w ZSRS zaczęto realizować politykę destalinizacji, co wywołało sprzeciw niektórych członków partii . W czerwcu 1957 r. na plenum KC spiskowcy (m.in. Mołotow i Malenkow) bezskutecznie próbowali pozbawić Chruszczowa władzy.

W kolejnych latach Chruszczow przystąpił do reorganizacji przemysłu oraz przeprowadził m. in. reformę systemu bankowego. W październiku 1961 r. na XXII Zjeździe partii ogłosił, że do końca 1980 r. w ZSRS urzeczywistni się idea komunizmu. Ponownie skrytykował wtedy Stalina, m.in. za stan, w jakim pozostawił państwo, oraz postulował przeniesienie jego zwłok z Mauzoleum Lenina.

Pierwsza połowa lat 60. XX w. to czas aktywnej polityki zagranicznej Związku Sowieckiego, a jednocześnie apogeum „zimnej wojny”; okres wzmożonej rywalizacji z USA. Kryzys kubański w 1962 r. spowodowany rozmieszczeniem sowieckich wyrzutni rakiet na Kubie groził wybuchem nowego konfliktu światowego. „Chruszczow przy każdej nadarzającej się okazji celowo współzawodniczył z głównym rywalem ZSRR, ze Stanami Zjednoczonymi. Podczas gdy Stalin działał po cichu i przebiegle, by zdyskredytować kapitalistycznego giganta, Chruszczow otwarcie mówił o konflikcie światowym, wyrażając się lekceważąco i pogardliwie o potędze rywala” (D. R. Marples, „Historia ZSRR”, Wrocław 2006).

„Chruszczow przy każdej nadarzającej się okazji celowo współzawodniczył z głównym rywalem ZSRR, ze Stanami Zjednoczonymi. Podczas gdy Stalin działał po cichu i przebiegle, by zdyskredytować kapitalistycznego giganta, Chruszczow otwarcie mówił o konflikcie światowym, wyrażając się lekceważąco i pogardliwie o potędze rywala” (D. R. Marples, „Historia ZSRR”, Wrocław 2006).

„Pod koniec swoich rządów stawał się coraz bardziej brutalny i coraz mniej samokrytyczny. Nie chciał uznać fiaska wielu swoich poczynań i tylko pogłębiał już popełnione błędy” - pisał Roj A. Miedwiediew („Chruszczow. Biografia polityczna”, Warszawa 1990).

Chruszczow został odsunięty od władzy 14 października 1964 r. podczas pobytu wypoczynkowego na Krymie. Tego dnia członkowie Prezydium KC KPZR przegłosowali jego dymisję uzasadniając ją „podeszłym wiekiem i złym stanem zdrowia”.

Następcą Chruszczowa na stanowisku pierwszego sekretarza partii został Leonid Breżniew. Aleksiej Kosygin, inna czołowa postać spisku inspirowanego przez służby KGB, został premierem.

Odsunięty od władzy Chruszczow zamieszkał w daczy położonej blisko osady Pietrowo-Dalnieje. Otrzymał emeryturę w wysokości 400 rubli miesięcznie oraz ochronę osobistą. Po wycofaniu się z polityki nagrywał swoje wspomnienia na taśmy magnetofonowe.

Nikita Chruszczow zmarł 11 września 1971 r. w wyniku powikłań po ataku serca. Został pochowany na Cmentarzu Nowodziewiczym w Moskwie.

Waldemar Kowalski (PAP)

wmk/ hes/