Unia lubelska z dnia 1 VII 1569. Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór dokumentów pergaminowych, sygn. 5627.
Uchwalony na sejmie w Lublinie 1 VII 1569 akt unii deklarował: „Iż już Krolestwo polskie i Wielgie Księstwo litewskie jest jedno nierozdzielne i nierożne ciało, a także nierożna ale jedna a spolna Rzeczpospolita, ktora się z dwu państw i narodow w jeden lud zniosła i spoiła”.
Wbrew tej deklaracji projekt ściślejszej unii napotkał opór wpływowych magnatów litewskich w trakcie obradującego ponad pół roku w Lublinie sejmu koronnego, na który została zaproszona delegacja litewska. Opozycja została złamana dopiero wskutek politycznej presji: po decyzji króla Zygmunta Augusta o włączeniu Podlasia, Wołynia oraz województw bracławskiego i kijowskiego do Korony Polskiej. Ważną rolę odegrała też postawa średniej szlachty z Wielkiego Księstwa Litewskiego, dążącej do uzyskania podobnych przywilejów, jakie posiadała szlachta w Koronie. Mimo to jeszcze długo po uchwaleniu unia 1569 r. w Wielkim Księstwie miała swoich przeciwników. Powstała w jej wyniku Rzeczpospolita była federacją dwóch państw, które – oprócz wspólnie wybieranego przez szlachtę władcy – łączyły: wspólny sejm, polityka zagraniczna i obronna oraz unia monetarna. Na określenie tego państwa utarła się odtąd nazwa – Rzeczpospolita Obojga Narodów.
Zasadnicze punkty unii lubelskiej:
Powstała w wyniku unii lubelskiej Rzeczpospolita była federacją dwóch państw, które – oprócz wspólnie wybieranego przez szlachtę władcy – łączyły: wspólny sejm, polityka zagraniczna i obronna oraz unia monetarna. Na określenie tego państwa utarła się odtąd nazwa – Rzeczpospolita Obojga Narodów.
2. Naprzod, iż aczkolwiek były stare spisy przyjacielstwa, sprzymierzenia, pomnożenie i lepszy sposób Rzeczypospolity, tak Korony polskiej, jako Wielgiego Księstwa litewskiego, czyniące etc., wszakoż iż się nieco w nich widzi być rożnego od dobrebo i szczyrego braterstwa dufania, przeto dla mocniejszego spojenia wspolny i wzajemny miłości braterski i w wiecznej obronie obudwu państw społecznej, niewątpliwej wiary braterski czasy wiecznymi ku chwale Boży, Jego Krolewskiej Mości z wiecznym podziękowaniem godnej sławie i tychże obudwu nazacniejszych, polskiego i litewskiego, narodow i tyż ku roszyrzeniu niezmierzonej i wiecznej czci, ozdobie, okrasie, zmocnieniu uczciwości, zacności i majestatu spolnego wiecznemu rozszyrzeniu one stare sprzemirzenia ponowili i umiarkowali w tym wszystkim, jako niżej opisano.
3. Iż już Krolestwo polskie i Wielgie Księstwo litewskie jest jedno nierozdzielne i nierożne ciało, a także nierożna ale jedna a spolna Rzeczpospolita, ktora się z dwu państw i narodow w jeden lud zniosła i spoiła.
4. A temu obojemu narodowi żeby już wiecznemi czasy jedna głowa, jeden pan i jeden krol spolny rozkazował, który spolnymi głosy od Polakow i od Litwy obran, a miejsce obierania w Polsce, a potym na Krolestwo Polskie pomazan i koronowan w Krakowie będzie. Ktoremu obieranie według przywileju Aleksandrowego niebytność ktorej strony przekazać niema, abowiem powinnie et ex debito rady i wszystkie stany Korony Polskiej i Wielgiego Księstwa litewskiego wzywane być mają.
5. Obieranie i podnoszenie wielgiego księdza litewskiego, które przedtym osobno bywało w Litwie, aby już tak ustało, żeby i znak żaden albo podobieństwo na potym nie było, z ktoregoby się okazowało abo znaczyło podnoszenie albo inauguracja wielgiego księdza litewskiego. A iż tytuł Wielgiego Księstwa litewskiego i urzędy zostawają, tedy przy obieraniu i koronacji ma być obwołan oraz krolem polskiem i tenże wielgim księdzem litewskiem, ruskiem, pruskiem, mazowieckiem, żmudzkiem, kijowskiem, wołyńskiem, podlaskiem i inflanckiem.
7. A przy koronacji nowego krola mają być przez krola koronowanego poprzysiężone i zaraz konfirmowane na jednym liście i jednymi słowy na wieczne czasy prawa, przywileje i wolności poddanych wszystkich obojga narodow i państw tak złączonych.
8. Sejmy i rady ten oboj narod ma zawsze mieć spolne koronne pod krolem polskim, panem swym, i zasiadać tak panowie między pany osobami swemi, jako posłowie między posły, i radzić o spolnych potrzebach tak na sejmiech, jako i bez sejmow, w Polsce i w Litwie.
12. Moneta tak w Polsce, jako w Litwie, ma być za spolną radą uniformis et aequalis in pondere et grano et numero petiarum et inscriptione monetae, co ku skutkowi przywieść Jego Krolewska Mość jest powinien i potomkowie Jego Krolewskiej Miłości będą powinni.
dr hab. Piotr Ugniewski
