Oryginalne przedwojenne lwy powróciły w 2015 r. na Cmentarz Orląt Lwowskich we Lwowie. Fot. PAP/D. Delmanowicz
45 lat temu, 25 sierpnia 1971 r., władze sowieckie rozpoczęły likwidację Cmentarza Obrońców Lwowa, na którym znajdują się mogiły prawie 3000 obrońców miasta z okresu walk z Ukraińcami w latach 1918-1919 oraz wojny z bolszewikami w 1920 r. Odbudowany cmentarz otwarto dopiero w 2005 r.
Cmentarz Obrońców Lwowa, zwany również Cmentarzem Orląt Lwowskich, znajduje się we wschodniej części Cmentarza Łyczakowskiego, na stokach wzgórz. Spoczywa tu wielu znanych Polaków, w tym przedstawiciele czterech pokoleń bojowników o wolność i niepodległość Polski: uczestnicy insurekcji kościuszkowskiej, żołnierze napoleońscy, uczestnicy powstań - listopadowego i styczniowego, obrońcy Lwowa.
W walkach we Lwowie po stronie polskiej do 22 listopada 1918 roku uczestniczyło z bronią w ręku lub w służbach pomocniczych ok. 6 tys. osób, w tym ponad 1,3 tys. uczniów szkół powszechnych i średnich oraz studentów.
Poległych w walkach o Lwów chowano w miejscach, które znajdowały się blisko punktów oporu. Po zakończeniu walk polskie władze Lwowa ekshumowały ciała zabitych na specjalnie wyodrębniony obszar na obrzeżu Cmentarza Łyczakowskiego. Ekshumacją zajęło się towarzystwo Straż Mogił Polskich Bohaterów, powołane w 1919 roku z inicjatywy matki jednego z poległych, Marii Ciszkowej.
25 sierpnia 1971 roku na cmentarz wjechały sowieckie czołgi, niszcząc kolumnadę. Groby zasypano ziemią, a na innych zbudowano asfaltową drogę. Zdemolowano płyty nagrobne, usunięto schody frontowe, na tarczy, gdzie był herb Lwowa, umieszczono sierp i młot. W katakumbach otwarto zakład kamieniarski, a gruz z nagrobków posłużył za fundament stawianego we Lwowie pomnika Lenina.
Najmłodszym obrońcą Lwowa pochowanym na cmentarzu był 9-letni Jaś Kukawski. Innym uczestnikiem obrony Lwowa był Jurek Bitschan, 14-letni harcerz, który mimo braku zgody ze strony ojczyma udał się w rejon walk na Cmentarzu Łyczakowskim, gdzie poległ trafiony odłamkami. W 1922 roku został pośmiertnie oznaczony Krzyżem Walecznych.
Projekt Cmentarza Orląt Lwowskich stworzył w 1921 roku jeden z uczestników walk, Rudolf Indruch, student architektury. Nad cmentarzem dominuje położona na szczycie wzniesienia kaplica Obrońców Lwowa, zbudowana w kształcie rotundy, której poświęcenie odbyło się we wrześniu 1924 roku. Poniżej znajdują się katakumby, w których spoczywa 72 bohaterów, poległych w pierwszych listopadowych dniach 1918 roku na różnych frontach wojny z Ukraińcami i bolszewikami. Głównego wejścia na cmentarz strzegły dwa kamienne lwy, z których jeden miał na tarczy herb Lwowa i napis: "Zawsze wierny", drugi zaś – godło Rzeczypospolitej oraz inskrypcję: "Tobie Polsko".
Poniżej katakumb znajduje się Pomnik Chwały, łukowa glorieta złożonej z trzech pylonów oraz 12 kolumn, która okalała cmentarz od strony dzielnicy Pohulanka.
W 1925 roku odsłonięto pomnik lotników amerykańskich, służących w armii polskiej i poległych w walkach z bolszewikami. U góry znajdują się napisy w języku polskim i angielskim: „Amerykanom Poległym w Obronie Polski w latach 1919–1920”. Na płycie grobowej widnieje napis: „Oficerowie Lotnicy z Eskadry myśliwskiej im. Tadeusza Kościuszki”. W pobliżu znajduje się pomnik ku czci Francuzów poległych i zmarłych w obronie Polski. Na płycie grobowej umieszczono napis w języku polskim i francuskim: „Bohaterskim Francuzom Poległym i Zmarłym w obronie Rzeczypospolitej Polskiej”.
Po włączeniu Lwowa do ZSRS groby w katakumbach zostały splądrowane, a część innych grobów, epitafia i pomniki żołnierzy amerykańskich i francuskich walczących po stronie polskiej rozbito. Na cmentarzu utworzono wysypisko śmieci.
Ostatecznej dewastacji władze sowieckie dokonały w początku lat 70.
25 sierpnia 1971 roku na cmentarz wjechały sowieckie czołgi, niszcząc kolumnadę. Groby zasypano ziemią, a na innych zbudowano asfaltową drogę. Zdemolowano płyty nagrobne, usunięto schody frontowe, na tarczy, gdzie był herb Lwowa, umieszczono sierp i młot. W katakumbach otwarto zakład kamieniarski, a gruz z nagrobków posłużył za fundament stawianego we Lwowie pomnika Lenina.
Udało się uratować rzeźby. W przeciwieństwie do kolumn i nagrobków, które zmiażdżyły czołgi, nie zostały one zniszczone, ale wywieziono je i ukryto. Jedna z rzeźb znajdowała się przy drodze ze Lwowa na Winniki, druga zaś – na lwowskim Kulparkowie w pobliżu szpitala psychiatrycznego.
20 maja 1989 roku pracownicy polskiej firmy Energopol, z inicjatywy inżyniera Józefa Bobrowskiego, rozpoczęli porządkowanie zdewastowanego cmentarza. Udało im się zabezpieczyć i częściowo odrestaurować Cmentarz Orląt Lwowskich.
24 czerwca 2005 odbyło się uroczyste otwarcie odbudowanego cmentarza z udziałem prezydentów Aleksandra Kwaśniewskiego i Wiktora Juszczenki.
Poprzedziło je wiele lat uzgodnień i negocjacji między władzami Polski i Ukrainy, dotyczących m.in. treści napisu na płycie głównej i nagrobkach. Strona ukraińska uważała, że napisy o bohaterstwie Polaków mają charakter antyukraiński. Przedwojenna inskrypcja brzmiąca: "Nieznanym bohaterom poległym w obronie Lwowa i Ziem Południowo-Wschodnich" została ostatecznie zastąpiona napisem na płycie głównej: "Tu leży żołnierz polski poległy za Ojczyznę".
Dwa kamienne lwy stanowiące niegdyś integralną część kolumnady Pomnika Chwały powróciły na Cmentarz Orląt Lwowskich dopiero w grudniu 2015 roku. O powrót rzeźb zabiegała polska Fundacja Dziedzictwa Kulturowego oraz Towarzystwo Opieki nad Grobami Wojskowymi we Lwowie.
Milena Kalinowska
mka/ ls/
