Piotr Wandycz (1923-2017)

Urodził się 20 września 1923 r. w Krakowie; ze względu na wybuch wojny nie zdołał zrobić matury we Lwowie, gdzie mieszkał w latach 30., kończąc średnią edukację we Francji. Wolno sądzić, że ten fragment jego życia, poczucie klęski doznanej przez Polskę najechanej w 1939 r. przez dwóch wielkich sąsiadów i los emigranta, który dzielił z ojcem Damianem Wandyczem, piłsudczykiem, żołnierzem Legionów, nie pozostały bez wpływu na postanowienie wyboru studiów historycznych. Podjął je, dzieląc, co właściwe dla przedstawicieli jego pokolenia, ze służbą wojskową. Jego pierwszą publikacją był artykuł ogłoszony w jednodniówce kursu podchorążych artylerii w Szkocji, w 1944 r.

Podczas pobytu we Francji, w latach 1941-1942 studiował w Uniwersytecie Grenoble, a po przedostaniu się do Wielkiej Brytanii i odbyciu służby wojskowej, na uniwersytecie w Cambridge. Decyzja o pozostaniu poza krajem nie była łatwa, niemniej w warunkach, w jakich się znajdował wydawała się naturalna. Po zakończeniu II wojny poza krajem pozostało ok. 500 tys. Polaków, w większości stojących na stanowisku, że powrót oznacza poparcie komunistycznej władzy i uwiarygodnienie statusu Polski Ludowej zdegradowanej werdyktem jej aliantów do roli kraju uzależnionego.

Wpływ na decyzję Wandycza miała z pewnością krystalizująca się po wojnie chęć podjęcia pracy naukowej, a także jego poglądy polityczne. W 1945 r. wstąpił do Polskiego Ruchu Wolnościowego „Niepodległość i Demokracja”, stronnictwa grupującego antykomunistyczną inteligencję młodego i średniego pokolenia. Był działaczem Związku Polskich Federalistów upatrującego przyszłość i pomyślność Polski w jednoczącej się Europie.

W 1951 r. absolwent Cambridge, oraz słuchacz studiów europejskich w College d’Europe w Brugii, obronił doktorat London School of Economics and Political Science. Otwierało to możliwości kariery naukowej w całym wolnym świecie. Wandycz wybrał Stany Zjednoczone, w których od czasów wojny przebywał jego ojciec. Początkowo pracował w Mid-European Studies Center w Nowym Jorku. W 1954 r. zaczął wykładać w Indiana University w Bloomington, a w 1966 r. w prestiżowym Yale University, którego był profesorem, i z którym związany był do końca lat 90. W ciągu ponad trzydziestoletniej kariery akademickiej wykładał gościnnie w Columbia University, pracował w centrum badań rosyjskich Uniwersytetu Harvarda. Pod jego okiem, i z jego docenianą pomocą, szlify akademickie zdobyła Anna Cienciała, znakomita badaczka polskiej polityki zagranicznej przed 1939 r.

Zajęcia akademickie łączył z aktywnością badawczą. Istotą jego zainteresowań były stosunki międzynarodowe w dwudziestoleciu międzywojennym oraz polityka krajów środkowoeuropejskich w okresie II wojny. Do zagadnień tych powracał wielokrotnie. Po raz pierwszy dał im wyraz w rozprawach „Czechoslovak-Polish confederation and the Great Powers 1940-1943” (Bloomington, Indiana University Publications, 1956) oraz „France and her Eastern Allies 1919-1925. French-Czechoslovak-Polish relations from the Paris Peace Conference to Locarno” (Minneapolis, The University of Minnesota Press,1962). Książki te, rzetelnie udokumentowane, oparte na szerokich kwerendach, pisane z perspektywy osoby, na której los pośrednio wywarły wpływ analizowane w nich zagadnienia, okazały się zgodne z wymogami sztuki, wolne od tendencyjności przytrafiającej się badaczom historii najnowszej. Dzięki nim zdobył Wandycz uznanie historyka, w przypadku którego pochodzenie, historia domowa i biografia polityczna nie stały na przeszkodzie uczciwości badawczej.

Kolejne prace układały się w pozostające ze sobą w związku porządki tematyczne i dotyczyły polskiej polityki zagranicznej przed 1939 r. oraz dziejów Europy Środkowej. W 1969 r. opublikował studium “Soviet-Polish relations 1917-21” (Cambridge, Mass., Harvard University Press), jakiś czas później książkę “The twilight of French eastern alliances 1926-1936: French-Czechoslovak-Polish relations from Locarno to the remilitarization of the Rhineland” (Princeton, N. J., Princeton University Press, 1988). Wracał w niej do spraw, które analizował przed ćwierćwieczem w rozprawie „France and her Eastern Allies”.

Efektem badań nad polską polityką zagraniczną była opublikowana po polsku książka „August Zaleski, minister spraw zagranicznych RP 1926-32 w świetle wspomnień i dokumentów” (Paryż, Instytut Literacki, 1980). Jej uzupełniona wersja ukazała się w 1990 pt. „Z Piłsudskim i Sikorskim. August Zaleski minister spraw zagranicznych w latach 1926-1932 i 1939-1941” (Warszawa, Wydawnictwo Sejmowe,1999). Drugim prócz Augusta Zaleskiego szefem polskiej dyplomacji, którego politykę analizował był Aleksander Skrzyński. Poświęcona mu książka, „Aleksander Skrzyński, minister spraw zagranicznych II Rzeczypospolitej”, wyszła w 2006 r. (Warszawa, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych)

Studia nad położeniem i polityką państw środkowoeuropejskich w latach 1918-1939 skłoniły Wandycza do podjęcia wysiłku nad syntezą dziejów tego obszaru począwszy od średniowiecza po czasy współczesne. Ich rezultatem była praca “The price of freedom. A history of East Central Europe from the middle ages to the present” (London - New York, Routledge, 1992). Książka weszła do kanonu literatury dotyczącej zagadnienia, któremu była poświęcona, czego świadectwem kolejne, uzupełnione przez Autora wydania oraz przekłady. Rzecz ukazała się po polsku oraz litewsku, czesku, bułgarsku, włosku, serbsko-chorwacku, ukraińsku i węgiersku. Miejsca wydań książki – Kraków, Wilno, Praga, Sofia, Zagrzeb, Kijów i Budapeszt – stanowią potwierdzenie kompetencji Autora, przyjętej przezeń perspektywy i metody badawczej, uznanej i respektowanej przez wszystkich obywateli tej części Europy, którzy potrafią spojrzeć na przeszłość swoich narodów i państw bez nacjonalistycznych uprzedzeń. Polski przekład, pod tytułem „Cena wolności. Historia Europy Środkowo-Wschodniej od średniowiecza do współczesności” (przeł. T. Wyrozumski), ukazał się w 1995 r. (Kraków, Znak), wydanie uzupełnione wyszło w 2003 r.

Rafał Habielski: Prace Wandycza, przybierające wszystkie rodzaje wypowiedzi naukowej, tj. syntez, monografii, biografii, rozpraw, artykułów, recenzji oraz wystąpień na kongresach i sesjach naukowych, wprowadziły jego dorobek do obiegu międzynarodowego. Warte pamięci, że usytuowały tam nie tylko nazwisko Autora, ale także tematykę jego prac i stawiane przezeń diagnozy, które okazały się wyzwaniem dla obowiązujących dotychczas ustaleń. Zmuszały do korekty lub rewizji spojrzenia na dzieje Polski i Europy Środkowej, będącego często udziałem zachodnioeuropejskich i amerykańskich sław akademickich, dość bezrefleksyjnie powielających poglądy uchodzące za atrakcyjne, a niekiedy i przydatne politycznie, znajdujące wszelako większe potwierdzenie w schematach i stereotypach, niż w faktach.

Z biegiem czasu Wandycz rozpoczął badania nad relacjami polsko-amerykańskimi, mieszczącymi się w refleksji nad polską polityką zagraniczną. Rezultat stanowiło studium “The United States and Poland” (Cambridge, Mass., Harvard University Press, 1980). Polska wersja pt. „Stracone szanse. Stosunki polsko-amerykańskie 1939-1987” ukazała się w kraju w 1987 r. w podziemnym wydawnictwie „Głos”.

Zakres tematyki, którą podejmował oraz umiejętność szybkiego nadawania formy publikacyjnej zagadnieniom, które badał przesądziły napisanie syntezy historii Polski. W 1984 r. wydał „The lands of partitioned Poland 1795-1918” (Seattle, University of Washington Press, 1984), książkę, której polski przekład – „Pod zaborami. Ziemie Rzeczypospolitej w latach 1795-1918” ukazał się w kraju po dziesięciu latach (przeł. W. Zajączkowski, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy).

Prace Wandycza, przybierające wszystkie rodzaje wypowiedzi naukowej, tj. syntez, monografii, biografii, rozpraw, artykułów, recenzji oraz wystąpień na kongresach i sesjach naukowych, wprowadziły jego dorobek do obiegu międzynarodowego. Warte pamięci, że usytuowały tam nie tylko nazwisko Autora, ale także tematykę jego prac i stawiane przezeń diagnozy, które okazały się wyzwaniem dla obowiązujących dotychczas ustaleń. Zmuszały do korekty lub rewizji spojrzenia na dzieje Polski i Europy Środkowej, będącego często udziałem zachodnioeuropejskich i amerykańskich sław akademickich, dość bezrefleksyjnie powielających poglądy uchodzące za atrakcyjne, a niekiedy i przydatne politycznie, znajdujące wszelako większe potwierdzenie w schematach i stereotypach, niż w faktach.

Udział w amerykańskim i międzynarodowym życiu naukowym nie oznaczał erozji kontaktów Wandycza ze światem polskim, emigracyjnym. Współpracował z instytucjami naukowymi poza krajem, przede wszystkim Polskim Instytutem Naukowym w Nowym Jorku, w latach 1999-2008 był jego prezesem, oraz tamtejszym Instytutem Józefa Piłsudskiego, był członkiem pozakrajowych towarzystw i organizacji naukowych. Historiografii pozakrajowej oferował rozważania, wobec których nie mogła pozostać obojętna. Środowiskom politycznym proponował namysł nad zagadnieniami, które traktowane były z daleko mniejszą uwagą, niż na to zasługiwały. Należała do nich m.in. refleksja nad procesem integracji europejskiej, czemu poświęcił tom „Zjednoczona Europa. Teoria i praktyka” (współautor L. Frendl), Londyn, Polonia Book Fund, 1965.

Od początku lat 50. pozostawał w kontakcie korespondencyjnym z Jerzym Giedroyciem, wydawcą „Kultury”; do śmierci Redaktora w 2000 r. wymienili 722 listy. Wandycz był cenionym przez Giedroycia autorem Instytutu Literackiego, współpracownikiem „Kultury”, w której debiutował w 1957 r., i „Zeszytów Historycznych”.

Uzupełnieniem korespondencji z Giedroyciem był epistolarny dialog z Juliuszem Mieroszewskim, pierwszym piórem „Kultury”, mieszkającym od 1946 r. w Londynie, z którym był spokrewniony; ich matki, Dunikowskie z domu, były siostrami. Poświęcił Mieroszewskiemu wspomnienie, które weszło do dwutomowego wyboru korespondencji Giedroycia i Mieroszewskiego z lat 1949-1956 (Warszawa, Czytelnik,1999).

Chyląc głowę przed osobą i dokonaniami Piotra Wandycza wypada upominać się o dostępność wszystkich jego prac w Polsce. Zdaje się to najlepszą formą uznania jego osiągnięć.

Rafał Habielski

Źródło: Muzeum Historii Polski