Cytadela z lotu ptaka. Fot. PAP/P. Brzeziński
Z roku 1367 pochodzi pierwsza wzmianka o wsi Polikowo, której zabudowania znajdowały się w okolicy dzisiejszego pl. Słonecznego, zaś jej grunty sięgały od Starych Bielan na północy do Nowego Miasta na południu. W kierunku zachodnim ciągnęły się aż do wsi Powązki.
Polikowo
Polikowo, zwane też Polkowem lub Pólkowem, należało do książąt mazowieckich z dynastii Piastów, zaś po wygaśnięciu tego rodu – do królów Polski. W 1414 r. książę Janusz I Starszy wyznaczył wspólnego wójta dla Nowego Miasta i Polikowa, któremu nadał włókę ziemi, ciągnącą się do Powązek. Obok włóki wójtowskiej znajdowały się tam dwie inne, należące do osób prywatnych; ich część – po północnej stronie Drny – stanowiła od XVII w. do 1766 r. przedmiot sporu kamedułów z prowizorami szpitala św. Ducha.
W tym samym czasie powstały dwór i folwark w Polkowie. Folwark położony był między wsią a dworem, nadanym w 1641 r. kamedułom. W 1639 r. król Władysław IV sprowadził ten zakon z Krakowa i osadził na wzniesieniu nazywanym Polkową Górą (dziś Las Bielański). Wzniesiono tam drewniane zabudowania – klasztor, kościół i domki eremickie. Początkowo kameduli otrzymali jedynie folwark Ruda, zaś w 1641 zostali właścicielami całej wsi Polków. Tymczasem dwór polikowski należał do Starej Warszawy aż do 1694 r., kiedy to został przejęty przez konwent jezuitów prowincji litewskiej.
W 1656 r., w czasie próby odbicia Warszawy przez wojska polskie z rąk Szwedów, doszło do bitwy na terenie między Powązkami a Polikowem. W jej wyniku zarówno wieś, jak i jej okolice zostały zniszczone.
W późniejszym okresie grunty Polikowa/Polkowa były parcelowane i ich sporą część dzierżyła rodzina Wołczyńskich, następnie zaś Szymanowskich. Ci ostatni posiadali w XVIII w. obszar od Wisły do Powązek, a więc od ul. Inflanckiej po ul. Tanią i Żółwią, gdzie przebiegała granica z gruntami szpitala św. Ducha. W 1775 r. kameduli sprzedali wieś Adamowi Ponińskiemu, który pod koniec XVIII w. odsprzedał go z kolei rodzinie Myszkowskich.
Wkrótce później oddzielono Polków od folwarku Fawory i ten drugi został włączony do Warszawy na mocy prawa o miastach. Po rozpoczęciu budowy Cytadeli, Polków stracił część zabudowań w okolicy dzisiejszej ul. Krasińskiego, gdzie prawdopodobnie znajdował się również dwór Myszkowskich.
Szpital św. Ducha
W 1425 r. powstał folwark szpitala św. Ducha, nazywany później Fawory. Jego głównym celem było zapewnienie stałych dochodów szpitalowi św. Ducha, ulokowanemu przy obecnym kościele paulinów (róg ul. Nowomiejskiej i Długiej), stanowiącemu przytułek dla ubogich starców i kalek. Dzięki kolejnym nadaniom, w 1643 r. obejmował on już obszar od Wisły do Powązek po obu stronach rzeczki Drny. I tak na przykład w 1425 r. zakon otrzymał młyn nad Drną, w 1446 r. drugi, zaś w 1518 trzeci. Dodatkowo królowa Bona zezwoliła na budowę folusza (młyn, który ulepszał surowe sukno), następnie również szlifierni (zakład ostrzący narzędzia), a w 1564 blicharni, gdzie bielono sukno. Dzięki tym wszystkich zabiegom powstał tu dobrze zorganizowany folwark.
Na początku XVII w. obszar ten zaczęto nazywać folwarkiem Fawory (od łac. fawor – dobrodziejstwo), a jego zabudowa koncentrowała się po północno-wschodniej stronie późniejszych ul. Fawory i Czujnej, a więc na północnym terenie zbudowanej w późniejszym okresie Cytadeli. Potop szwedzki przyniósł folwarkowi zniszczenia, które starano się sukcesywnie naprawiać, lecz jeszcze w 1688 r. w inwentarzu dóbr odnajdujemy informację o ruinie tego obszaru. By poprawić kondycję finansową i tym samym umożliwić remont zabudowań, zdecydowano się na dzierżawę części terenu.
Koszary Gwardii Pieszej
W dziejach tego rejonu najważniejszą okazała się umowa zawiązana w 1725 r. przez Stanisława Poniatowskiego, ojca późniejszego króla i dowódcy regimentu Gwardii Pieszej Koronnej, który wydzierżawił część obszaru, sięgającego aż do Wisły, pod budowę koszar dla swojego regimentu.
Budowę ukończył dopiero jego następca, generał August Czartoryski. Powstało siedem pawilonów koszarowych, mogących pomieścić nawet 2 tysiące żołnierzy. W ramach przebudowy obszaru w latach 1786-1788 usunięto część drewnianych dworków i postawiono na ich miejscu dwupiętrowe pawilony boczne koszar. Wówczas wyznaczono także aleję Gwardii, prowadzącą wzdłuż skarpy od Nowego Miasta w stronę późniejszego Żoliborza.
W 1762 r. Feliks Dulfus, rajca warszawski, został kolejnym dzierżawcą folwarku Fawory i wyprowadził go z marazmu. Członkowie Komisji Dobrego Porządku podczas wizytacji majątku zorientowali się, iż teren ten może przynosić dochody, dlatego też zdecydowali się zerwać umowę z Dulfusem, zwracając mu 10 620 zł, które zainwestował w folwark i przenieść ten obszar pod zarząd miejski. Po zmianie właściciela teren ten ponownie przestał przynosić dochody, a w dwa lata później został rozparcelowany.
Joli Bord
Na południe od Koszar Gwardii Pieszej, w drugiej połowie lat 50. XVIII w. swoje zabudowania rozbudowali także pijarzy, wznosząc letnią rezydencję dla uczącej się młodzieży wraz z całą infrastrukturą. Pomysłodawca tego przedsięwzięcia, ówczesny rektor Collegium Nobilium, ks. Augustyn Orłowski uznał, iż dostęp do świeżego powietrza będzie kluczowy w procesie edukacji młodzieży. Zakupiono część dóbr Szymanowskich, które były położone przy skarpie wiślanej, między wąwozem Bełczącej a koszarami. Powstał tam pałacyk i parterowe oficyny wzdłuż ul. Gwardii (dzisiejszy teren Cytadeli). Ze względu na urok zajmowanego przez nie terenu, zaczęto nazywać okolicę Joli Bord (piękny brzeg), co szybko uległo spolszczeniu i w ten sposób stworzono nazwę Żoliborz.
Na obszarze tym miejsce znalazły również cmentarz i zabudowania kościelne. Zmarłych w wyniku epidemii i skazańców grzebano przy Łysej Górze, zw. Szubieniczną (ob. południowa część Cytadeli), gdzie również znajdowała się szubienica i chowano skazańców (cmentarz istniał między ul. Fawory i Gwardii do 1729 r.). Wzniesiono tam również kaplicę pw. Zdjęcia z Krzyża Świętego (zw. Świętokrzyską „w Polu”), przebudowaną przez Augusta Czartoryskiego na kościół.
Na Wiśle na tej wysokości rozciągała się Kępa Polkowska (zw. Zamkową), na której izolowano chorych podczas epidemii. W 1743 r. wzniesiono tu szafot, następnie zaś Kępę dzierżawiono - w 1777 r. mamy informację o pobudowaniu tu łaźni miejskiej, a następnie budynków mieszkalnych, użytkowanych na początku XIX w. przez hodowców bydła.
Również okres panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego sprzyjał rozwojowi tych terenów. W 1768 r. doszło do parcelacji folwarku Fawory, a poszczególne działki nabyli bogaci mieszczanie i szlachta. Wkrótce Jan Tylmer (Tylner), geometra, wyznaczył sieć ulic Żoliborza, uwzględniając istniejącą już zabudowę i drogi. Jego granicę wschodnią wyznaczała Wisła, a północną wąwóz rzeczki Drny. Geometra zaczął prace od ulicy Zakroczymskiej. Na wysokości dzisiejszych torów kolejowych wyznaczył ul. Spadek, prowadząca do Wisły, a także plac targowy oraz studnię (Zdrój Królewski). Stamtąd odchodziła aleja Gwardii i poprowadzono inne, m.in. ul. Fawory, Zielną i Kłopot, które zostały połączone przecznicami.
Korzystne położenie Żoliborza, znajdującego się w niedużym oddaleniu od Nowego Miasta, a także w malowniczych warunkach przyrody spowodowały, że w tej części rozwijającego się miasta szybko zaczęły powstawać dworki i wille osób należących do elity finansowej Warszawy II połowy XVIII w., np. wille bankiera Macieja Łyszkiewicza, pałacyki pisarza sądów referendarskich Pawła Białobrzeskiego i biskupa kijowskiego Franciszka Kandyda Ossolińskiego.
Zuchthaus
Jeszcze w 1737 r. wzniesiono przy ul. Pokornej, na granicy Żoliborza, Zuchthaus, a więc pierwszy „dom poprawy”. Zamykano tam ludzi luźnych (napływających do Warszawy, niestałych, a jedynie przebywających w Warszawie przez określony czas) i drobnych przestępców, by poprzez pracę ulegali resocjalizacji. Pensjonariusze trafiali pod zarząd prywatnych przedsiębiorców, dzięki czemu ci często zyskiwali tanią siłę roboczą. Czas przebywania w Zuchthausie bywał różny i możliwe było jego wydłużenie lub skrócenie.
"Dom poprawy” odcisnął swe piętno na zabudowie zachodniej części Żoliborza, zwłaszcza w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XVIII w.; zbudowano na tym obszarze m.in. manufakturę tkacką, fabrykę tytoniu. Podczas gdy w pozostałej części „Pięknego Brzegu” powstawały okazałe rezydencje, w tej okolicy istniały niewielkie domki rzemieślników oraz karczma. Wkrótce w okolicy ul. Szymanowskiej, przy ul. Wesołej, Magistrat Starej Warszawy zakupił dom dla kata.
Wał Lubomirskiego
Wał Lubomirskiego objął swoim zasięgiem duży teren Żoliborza, co dało kolejny impuls do włączenia tej okolicy w obręb administracji miejskiej Warszawy, co ostatecznie nastąpiło w 1791 r. Tymczasem już wydarzenia kolejnych lat przyniosły załamanie rozwoju – II rozbiór Polski z 1792 r., ogłoszenie bankructwa przez bankiera Piotra Teppera i związany z tym kryzys bankowy, zahamowały rozwój Żoliborza.
Następnie powstanie kościuszkowskie i mobilizacja garnizonu z koszar Gwardii Pieszej Koronnej, która doprowadziła w dniu 17 kwietnia w rejonie ul. Bonifraterskiej i Kłopot do potyczki rosyjskiego batalionu grenadierów kijowskich z mieszkańcami Warszawy, wspieranymi przez wojsko z żoliborskich koszar. Rosjanie na tym etapie walk zostali wsparci przez Prusaków, którzy nadciągnęli od strony Powązek, lecz gdy wojska rosyjskie chciały cofnąć się do Warszawy, by tam wesprzeć swoje jednostki, walczące na ul. Miodowej przy ul. Długiej, Prusacy odmówili pomocy. Wówczas Rosjanie dostali się pod ostrzał w rejonie ul. Gwardii i Zakroczymskiej, co zakończyło się, mimo ich zdziesiątkowania, skutecznym przedarciem się w rejon ul. Miodowej i Długiej. Ostatecznie już 19 kwietnia garnizon rosyjski opuścił Warszawę.
W czasie walk z Rosjanami zniszczeniu uległy zabudowania m.in. ul. Czujnej i Żyznej. Zaczęto prowadzić prace fortyfikacyjne i umacniano wał miejski. W młynie folwarku Fawory zorganizowano miejsce napraw broni, w folwarku Polków produkowano broń, w Zuchthausie sukno i płótno, zaś u pijarów powstały składy żywności. Kolejne walki prowadzono po zajęciu przez Prusaków Woli 27 lipca. Walki trwały na linii obecnego Bemowa (Szwedzkie Góry), wsi Wawrzyszew, Bielan i Marymontu. Ostatecznie powstanie upadło, a III rozbiór Polski powstrzymał rozwój tego rejonu Warszawy.
Pod rządami pruskimi (1796-1815), choć Warszawa została zdegradowana do roli centrum administracyjnego Prus Południowych, Fawory rozwijały się swoim rytmem. Następował przyrost liczby ludności, gdyż atrakcyjna okolica ściągała nowych mieszkańców, a także zamożnych przedsiębiorców.
Wybrana literatura:
- M. Bogucka, M. I. Kwiatkowska, M. Kwiatkowski, W. Tomkiewicz, A. Zahorski, Warszawa w latach 1526-1795, Warszawa 1984.
- J. A. Igielski, Z przeszłości Żoliborza, Warszawa 2004.
- T. Jabłoński, Północny trakt Warszawy. O Żoliborzu, Marymoncie i Bielanach, Warszawa 1959.
- D. Kosacka, Północna Warszawa w XVIII wieku, Warszawa 1970.
- T. Pawłowski, J. Zieliński, Żoliborz. Przewodnik historyczny, Warszawa 2008.
- K. Wagner, P. Weszpiński, 1768 Plan Warszawy dedykowany Stanisławowi Augustowi,
Krolowi Polskiemu Wielkiemu Księciu Litewskiemu, przez jego pokornego i uniżonego sługę
le Rouge’a, Warszawa 2014.
Katarzyna Wagner
