Pomnik w fordońskiej "Dolinie Śmierci"
Fordońska „Dolina Śmierci” jest miejscem masowego mordu oraz największą zbiorową mogiłą w Bydgoszczy. Miejsce to upamiętnia polską inteligencję, która padła ofiarą operacji „Intelligenzaktion”, mającej na celu unicestwienie polskiej inteligencji. Udział w akcji wzięli funkcjonariusze Gestapo, Selbstschutzu, Kripo oraz Schultzpolizei.
14 października 1939 r. w podstępnej obławie zatrzymano 186 nauczycieli i umieszczono ich na terenie koszar 15 Pułku Artylerii Lekkiej. Wielu straciło tam życie, część przewieziono do obozów koncentracyjnych, a innych rozstrzelano w okolicznych lasach.
Od października do listopada w „Dolinie Śmierci” rozstrzelano 120 nauczycieli. W wyniku wielu łapanek, życie straciło tam wielu pedagogów, duchownych oraz członków Związku Zachodniego. Należy zaznaczyć, że ofiarami tego okropnego czynu byli również polscy obywatele żydowskiego pochodzenia. Ofiary w miejsce egzekucji przewożono ciężarówkami, rozbierano i zabierano wszelkie wartościowe rzeczy, a następnie prowadzono pod wcześniej przygotowane doły.
Niestety nie odnaleziono udokumentowanych źródeł tej zbrodni. Ekshumacja przeprowadzona w 1947 r. ujawniła 306 ofiar, lecz szacuje się, że liczba zamordowanych na „Dolinie Śmierci” wynosi od 1200 do 1400 osób. Spośród ekshumowanych rozpoznano jedynie 39 ciał. Identyfikacja większej liczby ofiar była ogromnie trudna, ponieważ wszyscy przed egzekucją byli pozbawiani rzeczy osobistych. Same prace 12 komisji zostały niespodziewanie przerwane przez Urząd Bezpieczeństwa i z bliżej niewyjaśnionych powodów już nigdy nie zostały wznowione.
W miejscu eksterminacji znajduje się kompleks martyrologiczny, w którego skład wchodzą pomniki, tablice, obeliski oraz cenotafy. Główny pomnik zaprojektowany przez Józefa Makowskiego został odsłonięty w 1975 r. Złamane kłosy zboża mają symbolizować wyciągnięte ku niebu ręce męczenników. Na pomniku znajdują się również tabliczki z nazwiskami osób poległych.
„Dolina Śmierci” pełni nie tylko funkcję martyrologiczną, lecz jest również miejscem „Kalwarii Bydgoskiej – Golgota XX wieku”, gdzie odbywa się uroczysta Droga Krzyżowa oraz Misterium Męki Pańskiej.
