Książka „Polentechnikum” wydana w serii „Poza krajem” przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, poświęcona jest dziejom Politechniki Ryskiej w latach 1862 - 1918, jej polskim studentom oraz Polakom w Rydze do 1918 roku.
Książka ukazuje się w 150 rocznicę założenia Politechniki Ryskiej. Jeden z jej dyrektorów nazwał politechnikę „Polentechnikum”, ponieważ Polacy stanowili w niektórych latach nawet ponad 30 proc studentów oraz wyróżniali się wynikami w nauce. W Rydze studiowali m. in. Ignacy Mościcki i Władysław Anders.
Jak pisze Arkadiusz Janicki Politechnika Ryska przyciągała studentów polskich szeroką autonomią, wysoką rangą naukową i niemieckim charakterem uczelni. W Rydze studiowała młodzież z kresów wschodnich i Królestwa Polskiego.
Politechnika miała charakter niepaństwowy. Ufundowało ja mieszczaństwo Rygi i szlachta nadbałtycka. Do ostatnich lat XIX wieku językiem wykładowym był niemiecki. Oprócz kierunków technicznych był też na politechnice wydział handlowy i rolniczy. Do 1896 roku, to jest do czasu rusyfikacji uczelni, przy przyjmowaniu studentów nie czyniono różnic ze względu na narodowość, wyznanie lub pochodzenie społeczne. Politechnika istniała do 1918 roku.
Dzięki możliwości tworzenia na Politechnice Ryskiej wzorem niemieckim studenckich związków - korporacji, Polacy z tej uczelni mogli założyć jedyne w Rosji legalne stowarzyszenia polskich studentów. Były to korporacje Arkonia (1879) i Welecja (1883).
W rozdziale o polskim życiu studenckim na Politechnice Ryskiej Michał Laszczkowski podaje, że na uczelni tej studiowało 2166 Polaków. Stanowili oni 18 procent wszystkich immatrykulowanych w dziejach politechniki. Dzięki możliwości tworzenia na Politechnice Ryskiej wzorem niemieckim studenckich związków - korporacji, Polacy z tej uczelni mogli założyć jedyne w Rosji legalne stowarzyszenia polskich studentów. Były to korporacje Arkonia (1879) i Welecja (1883). Pierwsza z nich grupowała studentów wywodzących się przeważnie z rodzin arystokratycznych, ziemiańskich, o poglądach konserwatywnych. Druga gromadziła głównie studentów pochodzenia mieszczańsko – inteligenckiego o poglądach liberalnych i demokratycznych. Korporacje nie mogły zajmować się polityką, natomiast kształtowały charaktery swoich członków, rozwijały horyzonty myślowe, prowadziły pracę samokształceniową oraz pozytywistyczną. Członkowie Welecji organizowali odczyty ludowe, naukę czytania, zbiórki na cele publiczne.
W byłym gmachu Politechniki Ryskiej (dziś zajmowanym przez Uniwersytet Łotewski) zachował się szczególnego rodzaju zabytek, związany także z polskim studentami, jakim jest karcer.
Osadzano w nim studentów, którzy popełnili wykroczenia przeciw regulaminowi uczelni. Na ścianach karceru zachowały się liczne napisy i rysunki wykonane w dużej części przez Polaków. Uszkodzony z powodu zalania zabytek został odrestaurowany z inicjatywy korporacji Welecja i Towarzystwa Tradycji Akademickiej. Prace prowadzone w latach 2007-2011 przez polskich konserwatorów sfinansowało ministerstwo kultury i dziedzictwa narodowego.
Eriks Jekabsons pisze o Polakach w Rydze w XIX i XX wieku, do 1918 roku. W 1831 roku było ich w mieście 1600, a pod koniec XIX stulecia już niemal 13 tysięcy. Tuż przed wybuchem I wojny światowej w Rydze mieszkało 48 tysięcy osób polskiej narodowości. Stanowili 10 proc. mieszkańców.
W 1878 roku powstało ryskie Katolickie Towarzystwo Dobroczynności. Data ta uznawana jest za początek polskiego życia społecznego na Łotwie. Jak pisze Jekabsons Ryga na przełomie XIX i XX stulecia stała się jednym ze znaczących ośrodków polskiego życia społecznego w europejskiej części Imperium Rosyjskiego.
Katolickie Towarzystwo Dobroczynności pod koniec XIX w prowadziło 6 szkół i przytułków. Zapoczątkowało też polskie życie teatralne w Rydze, organizując w 1894 roku przedstawienie amatorskie. W 1881 roku powstało Towarzystwo Śpiewacze „Auszra”. Choć „auszra” to słowo litewskie, jednak, jak pisze autor, ze względu na dominujący w Towarzystwie Śpiewaczym język polski, trzeba uznać je za organizację polską.
W 1905 roku powstał Komitet Organizacji Polskiego Szkolnictwa w Rydze, w roku następnym - Polskie Towarzystwo Oświaty „Oświata”, utrzymujące 3 szkoły podstawowe, 2 przytułki i 3 koła samokształceniowe. Przed I wojną światową było w Rydze 5 szkół podstawowych, w których uczono po polsku języka ojczystego, religii i częściowo matematyki. W czerwcu 1906 roku powstał Związek Polaków w Rydze. W przeciwieństwie do innych organizacji skupiał także przedstawicieli niższych warstw społecznych. Jednym z celów stowarzyszenia było bowiem stworzenie mocniejszych więzi między inteligencją a robotnikami.
Tomasz Stańczyk (PAP)
