W tym roku przypadają 25. rocznice śmierci Stefana i Franciszki Themersonów - jednych z najbardziej oryginalnych i najmniej znanych artystów awangardowych w polskiej sztuki XX wieku. 29 czerwca minęła 25 rocznica śmierci Franciszki Themerson, 6 września minie 25 lat od śmierci jej męża. Stefan Themerson był pisarzem, filmowcem i kompozytorem, jego żona Franciszka - malarką, ilustratorką książek i scenografką.
"Można powiedzieć, że słabo dotąd obecni jako twórcy w świadomości Polaków, Themersonowie wracają do Polski. W tym roku planowanych jest kilka wydarzeń kulturalnych przypominających tych artystów, których dokonania w dziedzinie awangardowego kina w latach 30. porównywane bywają do osiągnięć Luisa Bunuela, Mana Ray'a, Fernanda Legera. Reakcja młodej generacji na twórczość Themersonów jest bardzo pozytywna, wręcz entuzjastyczna. Młodzi ludzie nagle uświadamiają sobie, że w przedwojennej Warszawie działali tak wybitni awangardowi artyści jak oni, na poziomie światowym" - powiedział Grzegorz Gauden, dyrektor Instytutu Książki.
"Można powiedzieć, że słabo dotąd obecni jako twórcy w świadomości Polaków, Themersonowie wracają do Polski. W tym roku planowanych jest kilka wydarzeń kulturalnych przypominających tych artystów, których dokonania w dziedzinie awangardowego kina w latach 30. porównywane bywają do osiągnięć Luisa Bunuela, Mana Ray'a, Fernanda Legera" - mówi Grzegorz Gauden, dyrektor Instytutu Książki.
Stefan Themerson urodził się 25 stycznia 1910 w Płocku, jego przyszła żona Franciszka 28 czerwca 1907 w Warszawie. Oboje pochodzili z inteligenckich, zasymilowanych rodzin żydowskich. Spotkali się podczas studiów w Warszawie - ona ukończyła Akademię Muzyczną i ASP, on studiował architekturę i fizykę. Razem pracowali od końca lat 20. Ona ilustrowała elementarze języka hebrajskiego, on pisał bajki dla dzieci, uzupełnione jej rysunkami. Pieniądze z książek przeznaczali na swoje eksperymentalne filmy. Założyli nawet Spółdzielnię Autorów Filmowych, do której należeli młodzi, lewicujący twórcy m.in. Aleksander Ford, Wanda Jakubowska i młody muzyk Witold Lutosławski.
Stefan Themerson skonstruował specjalny stół do zdjęć trikowych: kamera rejestrowała z dołu przedmioty leżące na szybie. Manipulowali światłem, cieniem, zestawiali negatyw z pozytywem. Udało im się zrealizować siedem filmów, z których większość zaginęła podczas II wojny światowej. Najbardziej znanym przedwojennym filmem Themersonów była „Przygoda człowieka poczciwego” z 1937 r. – „humoreska irracjonalna” o przeciętnym urzędniku, który nagle zaczyna chodzić do tyłu. Inni mieszkańcy są oburzeni, niosą transparenty z napisem: „My wszyscy chodzimy przodem!”.
Rok przed wybuchem II wojny światowej Themersonowie wyjechali do Paryża, gdzie zamierzali kontynuować prace nad filmami eksperymentalnymi. We wrześniu 1939 roku oboje zgłosili się do polskich oddziałów tworzących się we Francji: ona została wysłana do Londynu, do ministerstwa informacji przy rządzie polskim na uchodźstwie, oddział, w którym walczył Stefan został rozbity. Dopiero po dwu latach udało mu się dotrzeć do Londynu, do żony. W czasie rozłąki Themerson napisał swoje pierwsze opowiadania i powieści dla dorosłych, m.in. eksperymentalny „Wykład profesora Mmaa” o konfrontacji świata termitów z ludzkim.
W Londynie Themersonowie zrealizowali film „Calling Mr Smith”, który miał poruszyć sumienia Anglików, pokazywał on, w jaki sposób Niemcy próbują zrobić z Polaków naród analfabetów zabraniając im uczyć się i uczestniczyć w kulturze. W Zagładzie zginęły rodziny obojga Themersonów, przeżyła tylko siostrzenica Franciszki, nastoletnia Jasia Reichardt, wyprowadzona z warszawskiego getta tuż przed jego likwidacją. Themersonowie w 1946 r. sprowadzili ją do Londynu i adoptowali.
W Londynie Themersonowie wykładali na uczelniach artystycznych, ilustrowali książki i czasopisma. W 1948 r. założyli wydawnictwo Gaberbocchus Press, gdzie w niskich nakładach wydawano unikatowe książki z ilustracjami Franciszki. Największym sukcesem było pierwsze angielskie wydanie dramatu „Ubu Król” Alfreda Jarry’ego, kilkakrotnie później wznawiane. W 1953 roku filozof, logik i eseista Bertrand Russell, laureat Nobla w dziedzinie literatury z 1950 r., zachwycony jakością książek wydawnictwa Themersonów właśnie u nich wydał „Elementarz dobrego obywatela” (1953), ilustrowany przez Franciszkę.
W 1948 r. w opowiadaniu "Bayamus" Themerson zawarł swoją teorię poezji semantycznej, będącej wynikiem eksperymentów z nielinearnym zapisem graficznym, prowadzącej do zastępowania słów ich definicjami. Zyskał światowe uznanie jako autor powieści, opowiadań i esejów, mieszających groteskę z filozofią, swobodnie przekraczających granice gatunków. Powieści Themersona to powiastki filozoficzne ubierane w formę literacką m.in. „Tom Harris”, „Euklides był osłem”, „Wyspa Hobsona”.
Themersonowie przez całe życie współpracowali ze sobą, łączyła ich wielka miłość. Po śmierci Franciszki, która zmarła na udar w czerwcu 1988 roku, nie chciał się leczyć, choć sam też był poważnie chory. Odszedł kilka miesięcy po żonie - we wrześniu 1988 roku. Twórczość Themersonów przypomniało w pierwszej połowie tego roku Muzeum Sztuki w Łodzi na wystawie „Themersonowie i awangarda".
Na początku roku twórczość Themersonów przypomniała wystawa w Muzeum Sztuki w Łodzi zatytułowana "Themersonowie i awangarda". W tym roku wznowionych zostanie kilka książek Stefana Themersona zarówno dla dorosłych jak i dla dzieci m.in. "Wykład profesora Mmaa" wznowiło w kwietniu W.A.B., a "Przygody Pędrka Wyrzutka" - Iskry. W rodzinnym mieście Stefana - Płocku, planowana jest wystawa dzieł scenograficznych Themersonów, na jesieni Instytut Książki zorganizuje w Warszawie kilka dni im poświęconych. Są także plany, aby sprowadzić do Polski archiwum Themersonów (jego część jest już w Katowicach). (PAP)
aszw/ ls/
