Helmut J. von Moltke. Źródło: Fundacja Krąg Krzyżowa
„Przez całe życie, (...) walczyłem przeciwko duchowi ciasnoty i przemocy, zniewolenia, arogancji (...), jaka tkwi w Niemcach i swój przejaw znalazła w państwie nacjonalistycznym” - pisał założyciel „Kręgu z Krzyżowej”, Helmut J. von Moltke w liście z więzienia. 23 stycznia przypada 70. rocznica jego śmierci.
Helmut James hrabia von Moltke urodził się 11 marca 1907 roku w majątku ziemskim Kreisau (Krzyżowa). Pochodził z rodu meklemburskiej arystokracji. Jego stryjeczny dziadek, feldmarszałek Helmut Karl Bernhard Graf von Moltke (1800-1891) był słynnym strategiem, zwycięskim dowódcą armii pruskiej w wojnie z Austrią (1866) i Francją (1870-71). Ojciec Helmuta Jamesa był członkiem Izby Panów. Matka Dorothy von Moltke ( z d. Rose Innes) była córką sędziego Sądu Najwyższego Unii Południowoafrykańskiej.
Mimo rodzinnych tradycji militarnych Helmut James był wychowany w duchu pacyfizmu oraz chrześcijańskiego idealizmu. Uczęszczał do szkoły w Świdnicy oraz gimnazjum realnego w Poczdamie. W 1927 roku rozpoczął studia prawnicze we Wrocławiu. W 1929 roku zdał egzamin referendarski, lecz zawiesił studia i powrócił do Krzyżowej, gdzie pomagał prowadzić liczący kilkaset hektarów majątek ziemski w czasie Wielkiego Kryzysu. Studia prawnicze kontynuował na uniwersytetach w Berlinie, Heidelbergu i Wiedniu. W 1934 roku von Moltke zdał egzamin asesorski.
W listopadzie 1944 r. von Moltke pisał z więzienia do rodziny: „Przez całe życie, już w szkole, walczyłem przeciwko duchowi ciasnoty i przemocy, zniewolenia, arogancji, przeciwko brakowi respektu przed innymi, nietolerancji i absolutności, przeciwko tej bezlitosnej konsekwencji, jaka tkwi w Niemcach i swój przejaw znalazła w państwie nacjonalistycznym”.
Jako zdeklarowany przeciwnik nazizmu nie podjął pracy w sądownictwie III Rzeszy. Otrzymanie nominacji sędziowskiej łaczyło się bowiem z członkostwem w NSDAP. W Berlinie zorganizował wraz z Karlem von Lewinski kancelarię prawną, która m.in. udzielała pomocy prześladowanym przez nazistowski reżim Żydom.
Po wybuchu wojny Helmut James von Moltke został powołany do służby w Abwehrze – wywiadzie wojskowym III Rzeszy.jako specjalista prawa międzynarodowego. Wielokrotnie domagał się humanitarnego traktowania jeńców wojennych.
Podczas towarzyskich spotkań w pałacu rodziny von Moltke w Krzyżowej powstała konspiracyjna grupa, nazwana później przez gestapo „Kręgiem z Krzyżowej” (Kreisauer Kreis). Należekli do niego m.in. Peter Yorck von Wartenburg, Horst von Einsiedel, Otto Heinrich von der Gablenz, Adolf Reichwein, Adam von Trott zu Solz i Alfred Delp. W działaniach „Kręgu” uczestniczyła także żona Moltkego - Freya.
Mimo licznych różnic światopoglądowych uczestnicy spotkań w Krzyżowej dyskutowali o przyszłości Niemiec po upadku nazistowskiego reżimu. Stworzyli oni wizję Niemiec jako respektującego wolność słowa i wyznania, demokratycznego państwa, opartego na dialogu poszczególnych grup wyznaniowych i społecznych. Sformułowano tezę o „chrześcijańskim obliczu ludzkości”. Nowe, suwerenne i demokratyczne państwo niemieckie miało opierać się na modelu federacyjnym przez von Moltke określanego jako idea „małych wspólnot” współpracujących ze sobą.
Pisał o tym w 1940 roku: „Jest to nie do przyjęcia w porządku europejskim, że każdy z osobna człowiek jest wyizolowany i nastawiony na wielką wspólnotę, państwo. Odosobnienie odpowiada masie; człowiek staje w ten sposób częścią masy. W stosunku do tej dużej wspólnoty, państwa lub jeszcze większych wspólnot, tylko ten będzie miał prawdziwe poczucie odpowiedzialności, kto w małych wspólnotach w jakiejkolwiek formie ponosi odpowiedzialność”.
Akcentowano rolę związków zawodowych, każdy obywatel miał mieć zapewnione prawo do pracy. Przewidziano odbudowę zniszczonego podczas wojny przemysłu, zakładając jednak możliwość nacjonalizacji niektórych jego gałęzi (górnictwo, branża energetyczna) przy jednoczesnym poszanowaniu własności prywatnej. Innym istotnym elementem programu „Kręgu z Krzyżowej” była potrzeba współpracy z innymi państwami bez stosowania militarnej przemocy.
Latem 1943 roku von Moltke zredagował dokument „Grundsätze für die Neuordnung” (zasady nowego porządku), będący jednocześnie programem „Kręgu z Krzyżowej”.
Władze nazistowskie początkowo nie wiązały von Moltkego z działalnością spiskową przeciw III Rzeszy. Dopiero po nieudanym zamachu na Hitlera w lipcu 1944 roku do więzienia trafiły także inne osoby związane z „Kręgiem”. Oskarżono ich o udział w spisku, choć nie byli bezpośrednio związani z grupą zamachowców von Stauffenberga.
W listopadzie 1944 r. von Moltke pisał z więzienia do rodziny: „Przez całe życie, już w szkole, walczyłem przeciwko duchowi ciasnoty i przemocy, zniewolenia, arogancji, przeciwko brakowi respektu przed innymi, nietolerancji i absolutności, przeciwko tej bezlitosnej konsekwencji, jaka tkwi w Niemcach i swój przejaw znalazła w państwie nacjonalistycznym”.
W styczniu 1945 r. von Moltke stanął przed Trybunałem Ludowym w Berlinie. Zarzut dotyczył zdrady stanu. Mimo braku dowodów na udział w zamachu sędzia Roland Friesler orzekł wyrok śmierci. 23 stycznia 1945 roku Helmut James hrabia von Moltke został powieszony w więzieniu Berlin-Plötzensee.
W ramach represji po zamachu na Hitlera stracono także Petera Yorck von Wartenburga, Adama von Trott zu Solz oraz innych współtowarzyszy von Moltkego. Wojnę przeżyła Freya von Moltke oraz jej synowie.
W 1945 roku Krzyżowa znalazła się w granicach Polski, na terenie powiatu świdnickiego (ob. woj. dolnośląskie).
W latach PRL temat „Kręgu” był przemilczany. 12 listopada 1989 roku w Krzyżowej odbyła się symboliczna msza pojednania, w której uczestniczyli kanclerz Helmut Kohl i premier Tadeusz Mazowiecki. W dawnym pałacu rodu von Moltke działa obecnie Fundacja „Krzyżowa” dla Porozumienia Europejskiego.
Maciej Replewicz
ls/
