Auschwitz II-Birkenau. Fragment odcinka BII z drewnianymi barakami. Fot. Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
Obóz Auschwitz był pierwszym obozem koncentracyjnym stworzonym przez Niemców na ziemiach, które przed wybuchem II wojny światowej 1 września 1939 r. leżały w granicach II Rzeczypospolitej. Formalnie powstał jednak w Niemczech, gdyż w październiku tego roku część ziem polskich, w tym Oświęcim, została włączona do III Rzeszy. Po wybuchu II wojny światowej, wcześniej od KL Auschwitz, powstał wprawdzie KL Stutthof w miejscowości Sztutowo (34 km od Gdańska), jednak miejscowość ta leżała w obrębie zaanektowanego Wolnego Miasta Gdańsk.
Początkowo KL Auschwitz był miejscem, w którym więziono głównie Polaków. Od 1942 r. stał się największym w historii obozem zagłady, do którego deportowano ludzi, głównie Żydów, z niemal całej Europy. W ciągu niespełna pięciu lat istnienia w Auschwitz zarejestrowano ponad 400 tys. więźniów. Większość deportowanych do obozu została zgładzona przez Niemców tuż po przywiezieniu, bez rejestrowania. Ogółem liczbę wszystkich ofiar niemieckiego obozu szacuje się obecnie na co najmniej 1,1 miliona osób.
Obóz składał się z trzech części. Pierwsza najstarsza to tzw. obóz macierzysty określany także jako Auschwitz I; liczba więźniów wynosiła od 15 tys. do ponad 20 tys.
Druga, największa część, to obóz Auschwitz II – Birkenau, wybudowany w położonej około 3 km od obozu macierzystego wsi Brzezinka (Birkenau), z której naziści wysiedlili polską ludność. W 1944 r. więziono tu ponad 90 tys. osób; tu zginęła większość ofiar obozu.
Auschwitz III to trzecia część obozu, w której skład wchodziło ponad 40 innych podobozów, powstałych głównie przy różnego rodzaju niemieckich zakładach przemysłowych i gospodarstwach rolniczo-hodowlanych.
Wszystkie obozy i podobozy Niemcy odizolowali od świata zewnętrznego i otoczyli ogrodzeniem z drutu kolczastego. Więźniów pilnowały wyspecjalizowane jednostki SS. Jakiekolwiek kontakty okolicznej ludności z więźniami były zakazane.
KL Auschwitz od powstania w czerwcu 1940 r. do listopada 1943 r., pod kierownictwem komendanta Rudolfa Hoessa, rozrósł się do ogromnych rozmiarów.
W jego skład wchodziły: Stammlager (obóz macierzysty) w Auschwitz (Oświęcim), obóz męski, obóz kwarantanny dla mężczyzn, obóz szpitalny dla mężczyzn, obóz żeński, obóz familijny dla Cyganów, obóz familijny dla Żydów z Terezina, ośrodek zagłady obejmujący cztery krematoria z komorami gazowymi - wszystkie w Birkenau (Brzezinka), obozy filialne przy gospodarstwach rolno-hodowlanych w Babitz (Babice koło Oświęcimia), Budy (Budy), Harmense (Harmęże koło Oświęcimia) i Raisko (Rajsko koło Oświęcimia), obozy filialne przy zakładach przemysłowych w Monowitz (Monowice), Neu-Dachs (Jaworzno), Eintrachthuette (Świętochłowice), Lagischa (Łagisza), Fuerstengrube (Wesoła koło Mysłowic), Golleschau (Goleszów), Janinagrube (Libiąż), Sosnowitz (Sosnowiec) i Bruenn (Brno, obecnie Republika Czeska). Władzę nad całością sprawował Hoess poprzez podległych mu kierowników poszczególnych obozów.
Odwołanie Rudolfa Hoessa ze stanowiska komendanta pociągnęło za sobą decentralizację w KL Auschwitz. Jesienią 1943 r. na wniosek szefa Głównego Urzędu Administracyjno-Gospodarczego SS Oswalda Pohla obóz podzielono na trzy obozy. Nastąpiła także zmiana na kierowniczych stanowiskach. 11 listopada 1943 r. Hoessa zastąpił Obersturmfuehrer SS Artur Liebehenschel, który rozkazem z 22 listopada wprowadził następujący podział obozu:
- Konzentrationslager Auschwitz I - obejmujący Stammlager (obóz macierzysty). Na jego czele stał Liebehenschel, który - jako dowódca garnizonu oświęcimskiego SS – był zwierzchnikiem komendantów Auschwitz II i Auschwitz III.
- Konzentrationslager Auschwitz II - Birkenau, obejmujący wszystkie wspomniane wyżej obozy w Birkenau oraz obozy filialne przy gospodarstwach rolno-hodowlanych. Komendantami obozu byli: Sturmbanfuehrer SS Friedrich Hartjenstein (od listopada 1943 do maja 1944 r.) oraz Hauptsturmfuehrer SS Josef Kramer (od 8 maja do 25 listopada 1944 r.).
- Konzentrationslager Auschwitz III, obejmujący pozostałe podobozy (Aussenlager). Komendantem od listopada 1943 do stycznia 1945 r. był Hauptsturmfuehrer SS Heinrich Schwartz.
11 maja 1944 r. Liebehenschla na stanowisku komendanta Auschwitz I zastąpił Sturmbannfuehrer SS Richard Baer. W czasie jego komendantury doszło do kolejnej zmiany struktury. Na polecenie szefa Głównego Urzędu Gospodarczo-Administracyjnego SS Oswalda Pohla 25 listopada 1944 r. Baer wprowadził nowy podział obozu. Połączone zostały dotychczasowe Auschwitz I i Auschwitz II. Przywrócona dla nich została dawna nazwa - KL Auschwitz. Jednocześnie rozwiązana została komendantura Auschwitz II.
Dotychczasowy Auschwitz III otrzymał nazwę KL Monowitz. W jego skład weszły wszystkie podobozy. Baer - jako komendant KL Auschwitz - praktycznie zachował zwierzchność nad całością - KL Auschwitz i KL Monowitz. Obóz w tej strukturze istniał do wyzwolenia w styczniu 1945 r.
Podobozy:
Komendantura KL Auschwitz, realizując politykę zwierzchników, którzy nakazywali zatrudniać więźniów również poza obszarem obozów koncentracyjnych, założyła w latach wojny ponad 40 obozów filialnych, zwanych podobozami. Otrzymywały nazwy: Arbeitslager, Nebenlager, Ausselnlager, Zweiglager, Arbietskommando i Aussenkommando. Nazwy te nie wiązały się z odrębną strukturą organizacyjną.
Nieżyjący już historyk Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau Danuta Czech napisała, że część podobozów służyła bezpośrednio gospodarce SS, przykładowo gospodarstwa rolno-hodowlane. Większość pracowała jednak na rzecz fabryk, kopalń i hut wielkich koncernów niemieckich, jak IG Farbenindustrie, Berghuette, Siemens-Schuckert, Hermann Goering-Werke, czy dla niemieckich kolei państwowych.
Danuta Czech podała, że spośród podobozów 28 utworzono przy zakładach związanych bezpośrednio lub pośrednio z przemysłem zbrojeniowym: 9 przy zakładach przemysłu hutniczego i metalowego, 6 przy kopalniach węgla kamiennego, 6 przy zakładach przemysłu chemicznego, 3 przy zakładach przemysłu lekkiego, 2 przy budowie elektrowni, a po jednym przy zakładzie przemysłu materiałów budowlanych i zakładzie przemysłu spożywczego.
W pozostałych więźniowie pracowali przy remontach i budowie różnych obiektów, w leśnictwie, gospodarstwach rolno-hodowlanych, stacjach doświadczalnych, itp.
Alfabetyczna lista podobozów:
1. Altdorf w Starej Wsi koło Pszczyny. Istniał w latach 1942-1943. Kilkuset więźniów zajmowało się pracami leśnymi. Najemcą było Oberforstamt Pless (Nadleśnictwo Pszczyna).
2. Althammer w Starej Kuźni koło Halemby. Istniał od września 1944 do stycznia 1945 r. Budowa elektrowni cieplnej. 486 więźniów.
3. Babitz w Babicach koło Oświęcimia. Istniał od marca 1943 do stycznia 1945 r. Praca w gospodarstwie rolnym SS. 159 więźniów i około 180 więźniarek.
4. Birkenau w Brzezince. Istniał od 1943 do stycznia 1945 r. Praca w gospodarstwie rolnym SS. 204 więźniów.
5. Bismarckhuette w Chorzowie. Istniał od września 1944 do stycznia 1945 r. Praca w hucie Bismarck przy produkcji armat i samochodów pancernych firmy Berghuette - Koenigs und Bismarckhuette AG. 192 więźniów.
6. Blechhammer w Sławięcicach koło Blachowni Śląskiej. Istniał od kwietnia 1944 do stycznia 1945 r. Budowa zakładów chemicznych. Firma O/S Hydrierwerke AG. 3958 więźniów i 157 więźniarek.
7. Bobrek w Bobrku koło Oświęcimia. Istniał od kwietnia lub maja 1944 do stycznia 1945 r., choć więźniów zatrudniano od grudnia 1943 roku. Praca w fabryce przy produkcji aparatury elektrycznej do samolotów i łodzi podwodnych. Firma Siemens-Schuckerwerke AG. 213 więźniów i 38 więźniarek.
8. Bruenn w Brnie (obecnie Republika Czeska). Istniał od października 1943 do stycznia
1945 r. Praca przy wykańczaniu budowy gmachu Technicznej Akademii SS i Policji. Najemcą był Urząd C w SS-WVHA - Bauleitung Bruenn. 250 więźniów w październiku 1943. 36 więźniów w styczniu 1945 r.
9. Budy w Budach koło Oświęcimia. Istniał od kwietnia 1943 do jesieni 1944 r. Praca w gospodarstwie rolnym SS. Zatrudniano kilkaset więźniarek.
10. Budy w Budach koło Oświęcimia. Istniał od kwietnia 1942 do stycznia 1945 r. z przerwą na jesień i zimę na przełomie 1942-43 r. Praca w gospodarstwie rolnym SS. 313 więźniów.
11. Budy w Budach koło Oświęcimia. Od czerwca 1942 do wiosny 1943 r. Praca w gospodarstwach rolnych SS przy melioracjach oraz przy oczyszczaniu i pogłębianiu stawów rybnych. 400 więźniarek karnej kompanii.
12. Charlottegrube w Rydułtowach. Od września 1944 do stycznia 1945 r. Praca w kopalni "Charlotte" przy wydobyciu węgla i rozbudowie kopalni. Firma Hermann Goering Werke. 833 więźniów.
13. Chełmek w Chełmku. Od października 1942 do grudnia 1942 r. Praca na rzecz fabryki obuwia przy pogłębianiu i oczyszczaniu zbiornika wody. Firma Ota Schlesische Schuh-Werke, dawniej "Bata". Około 150 więźniów.
14. Eintrachthuette w Świętochłowicach. Od maja 1943 do stycznia 1945 r. Praca w hucie "Eintracht", przy produkcji dział przeciwlotniczych. Firma Berghuette-OSMAG i Ost-Maschinenbau. 1297 więźniów.
15. Freudenthal w Bruntalu (obecnie Republika Czeska). Istniał od 1944 do stycznia 1945 r. Przetwórnia owoców firmy Emmerich Machold. 301 więźniarek.
16. Fuerstengrube w Wesołej koło Mysłowic. Od września 1943 do stycznia 1945 r. Praca w kopalni "Fuersten" przy wydobyciu węgla i budowie nowej kopalni. Firma Fuerstengrube GmbH. 1283 więźniów.
17. Glewitz I w Gliwicach. Od marca 1944 do stycznia 1945 r. Naprawa taboru kolejowego. Firma Reichsbahnausbesserungswerk. 1336 więźniów.
18. Glewitz II w Gliwicach. Od maja 1944 do stycznia 1945 r. Praca przy produkcji sadzy (kobiety), naprawa i konserwacja maszyn, rozbudowa fabryki (mężczyźni). Firma Deutsche Gasrusswerke GmbH. 740 więźniów i 371 więźniarek (30 XII 1944).
19. Glewitz III w Gliwicach. Istniał od lipca 1944 do stycznia 1945 r. Praca w Glewitzer Huette przy remoncie hal, a następnie przy produkcji broni, amunicji i kół kolejowych. Firma Zieleniewski-Maschinen und Waggonbau GmbH, Krakau. 609 więźniów.
20. Glewitz IV w Gliwicach. Istniał czerwca 1944 do stycznia 1945 r. Praca przy rozbudowie koszar oraz przy naprawie i przeróbce samochodów wojskowych. 444 więźniów.
21. Golleschau w Goleszowie. Istniał od lipca 1942 do stycznia 1945 r. Praca w cementowni SS. Firma Ostdeutsche Baustoffwerke GmbH-Goleschauer Portland Zement AG. 1008 więźniów.
22. Guenthergrube w Lędzinach. Istniał od lutego 1944 do stycznia 1945 r. Praca w kopalni współcześnie zwanej "Piast" przy wydobyciu węgla i budowie kopalni "Guenther". Firma Fuerstlich Plessische Bergwerks AG. 586 więźniów.
23. Harmense w Harmężach koło Oświęcimia. Od grudnia 1941 do lata 1943 r. Praca w gospodarstwie rolnym SS - hodowla drobiu, królików i ryb. Około 70 więźniów.
24. Harmense w Harmężach koło Oświęcimia. Od czerwca 1942 do stycznia 1945 r. Praca w gospodarstwie rolnym SS - hodowla drobiu i królików. Około 50 więźniarek.
25. Hindenburg w Zabrzu. Od sierpnia 1944 do stycznia 1945 r. Praca w hucie "Donnersmark" przy produkcji uzbrojenia i amunicji. Firma Vereinigte Oberschlesische Huettenwerke AG. 50 więźniów i 470 więźniarek.
26. Hubertshuette w Łagiewnikach. Od grudnia 1944 do stycznia 1945 r. Praca w hucie "Huberts". Firma Berghuette Koenigs und Bismarckhuette AG. 202 więźniów.
27. Janinagrube w Libiążu. Od września 1943 do stycznia 1945 r. Praca w kopalni "Janina" przy wydobyciu węgla. Firma Fuerstengrube GmbH. 853 więźniów.
28. Jawischowitz w Jawiszowicach. Od lipca 1942 do stycznia 1945 r. Praca w kopalni "Brzeszcze-Jawischowitz" przy wydobyciu węgla oraz pracach budowlanych na powierzchni. Firma Reichswerke Hermann Goering. 1988 więźniów.
29. Kobior w Kobiórze. Od 1942 do 1943 r. Prace leśne. Najemca Oberforstamt Pless (Nadleśnictwo Pszczyna). 158 więźniów.
30. Lagischa w Łagiszy. Od września 1943 do września 1944 r. Budowa elektrowni cieplnej "Walter". Firma Energie-Versorgung Oberschlesien AG. Około 1000 więźniów.
31. Laurahuette w Siemianowicach. Od kwietnia 1944 do stycznia 1945 r. Praca w hucie "Laura" przy produkcji dział przeciwlotniczych firmy Berghütte - Koenigs und Bismarckhuette. 937 więźniów.
32. Lichtewerden w Svetla (obecnie republika Czeska). Od listopada 1944 do stycznia 1945 r. Praca w fabryce nici firmy G.A. Buhl und Sohn. 300 więźniarek.
33. Monowitz (do listopada 1943 roku nazwa brzmiała - Lager Buna) w Monowicach koło Oświęcimia. Od października 1942 do stycznia 1945 r. Więźniów zatrudniano tam od marca-kwietnia 1941 r. Budowa kombinatu chemicznego firmy IG Farbenindustrie AG. 10223 więźniów.
34. Neu-Dachs w Jaworznie. Istniał od czerwca 1943 do stycznia 1945 roku. Praca w jaworznickich kopalniach węgla kamiennego oraz przy budowie elektrowni "Wilhelm". Firma Energie Versorgung Oberschlesien AG. 3664 więźniów.
35. Neustadt w Prudniku. Od września 1944 do stycznia 1945 r. Praca w fabryce włókienniczej, w tkalni firmy Schlesische Feinweberei AG. 399 więźniarek.
36. Plawy w Pławach koło Oświęcimia. Prawdopodobnie od 1944 do stycznia 1945 r. Praca w gospodarstwie rolnym SS. 138 więźniów i około 200 więźniarek.
37. Radostowitz w Radostowicach koło Pszczyny. Od 1942 do 1943 r. z przerwą w okresie zimy 1942-43. Prace leśne. Najemca Oberforstamt Pless (Nadleśnictwo Pszczyna). Około 20 więźniów.
38. Raisko w Rajsku. Od czerwca 1943 do stycznia 1945 r. Praca w gospodarstwie rolnym SS - ogrodnictwo, doświadczalna uprawa kok-sagizu. Około 300 więźniarek według stanu w 1944 roku.
39. Sonderkommando Kattowitz w Katowicach. Od stycznia 1944 do stycznia 1945 r. Budowa schronu i baraku dla Gestapo. 10 więźniów.
40. Sosnowitz (I) w Sosnowcu. Od sierpnia 1943 do lutego 1944 r. Remont biurowca. 100 więźniów.
41. Sosnowitz (II) w Sosnowcu. Od maja 1944 do stycznia 1945 r., praca w hucie w odlewni luf do dział przeciwlotniczych oraz przy produkcji pocisków firmy Berghuette-Ost-Maschinenbau GmbH. 863 więźniów.
42. Sośnica koło Gliwic. Od lipca do sierpnia 1940 r. Rozbiórka obiektów po obozie jeńców wojennych. Około 30 więźniów.
43. SS Huette Porombka w Międzybrodziu. Od października-listopada 1940 do stycznia
1945 r. Budowa, a następnie obsługa domu wypoczynkowego SS. W okresie budowy - kilkudziesięciu więźniów, przy obsłudze - kilka więźniarek.
44. SS Bauzug w Karlsruhe. Od września 1944 do października 1944 r. Odgruzowywanie miasta i naprawa linii kolejowych. Najemną był Urząd C w SS-WVHA. Około 500 więźniów, którzy byli zakwaterowani w pociągu towarowym.
45. Trzebinia w Trzebini. Od sierpnia 1944 do stycznia 1945 r. Rozbudowa rafinerii. Firma Erdoel Raffinerie GmbH. 641 więźniów.
46. Tschechowitz (I) - Bombensucherkommando w Czechowicach Dziedzicach. Od sierpnia do września 1944 r. Usuwanie niewypałów z terenu rafinerii i okolicy. Firma Vacuum Oil Company. Około 100 więźniów.
47. Tschechowitz (II) - Vacuum w Czechowicach Dziedzicach. Od września 1944 do stycznia 1945 r. Odgruzowywanie i zabezpieczanie rafinerii. Firma Vacuum Oil Company. 561 więźniów.
Marek Szafrański (PAP)
