Leninskij prospekt w Moskwie – widok z pl. Gagarina – widoczne wieże pełnią rolę bram miasta. Fot. www.retrofoto.ru
Ilustrowana charakterystyka architektury socrealistycznej wraz z najważniejszymi przykładami
Realizm socjalistyczny jako nowy styl sztuki zaistniał w związku z dojściem do władzy Stalina. W wyniku jego decyzji zerwano z architekturą modernistyczną, która osiągnęła w Rosji światowy poziom.
W czerwcu 1933 roku miał się odbyć moskiewski kongres poświęcony problemom architektury współczesnej, ale został odwołany na miesiąc przed rozpoczęciem. Zamiast dyskutować z zachodnimi kolegami na temat „miasta funkcjonalnego”, sowieccy architekci uczestniczyli w „twórczej dyskusji związku radzieckich architektów”. Posiedzenie, określone jako „twórcza dyskusja” w rzeczywistości było rytualną akcją pokazującą wierność nowemu dogmatowi. Faktyczna zmiana stylu w ZSRS już nastąpiła: architektura sowiecka musiała „krytycznie opracować” wartości architektury światowej, wszystkich jej epok i stylów. Opracowano tezę o niedopuszczalności projektowania bez wykorzystywania „klasycznego dziedzictwa”.
Formalnie wzorcem dla nowej architektury mógł stać się cały dorobek architektoniczny, jednak należało korzystać ze wzorów greckiej epoki klasycznej, Imperium Rzymskiego i klasycyzmu włoskiego. Architekt Aleksiej Szczusiew, laureat Nagrody Stalinowskiej i autor projektu Mauzoleum Lenina pisał: „Budowle Rzymu w swojej skali i jakości artystycznej – są jedynym zjawiskiem tego rodzaju w powszechnej historii architektury. Jesteśmy w tej dziedzinie bezpośrednimi naśladowcami Rzymu, dlatego, że tylko w społeczeństwie socjalistycznym, z socjalistyczną techniką, możliwe jest budownictwo w większej skali olbrzymiej artystycznej doskonałości”.
Nowy styl miał zdominować przestrzeń miejską i nadać jej nową symbolikę. Głównym jego zadaniem było pokazanie sukcesów socjalistycznego rozwoju i wychowanie ludzi w duchu komunizmu. Do dydaktycznych zadań sztuki należało ukazywanie świata takiego, jakim powinien się stać w wyniku rewolucyjnych przeobrażeń. Pierwszym miastem socjalistycznym, wzorcem dla innych miast została Moskwa.
W uchwale KC WKP(b) z 10 lipca 1935 nr 1435 „O planie generalnym rekonstrukcji miasta Moskwa” zaznaczono, że w mieście socjalistycznym należy uwzględnić podstawy historyczne założenia urbanistycznego, ale „gruntownie przerobić je w celu uporządkowania sieci ulic i placów. Najważniejszymi warunkami przebudowy są: prawidłowe usytuowanie budynków mieszkalnych, przemysłu, transportu kolejowego […] prawidłowe zorganizowanie dzielnic mieszkaniowych ze zbudowaniem normalnych, zdrowych warunków życia ludności […] podczas naszej pracy nad planowaniem miasta musi być osiągnięte spójne architektonicznie wykończenie placów, magistral, [bulwarów] nabrzeżnych, parków […]”
Nowy styl miał zdominować przestrzeń miejską i nadać jej nową symbolikę. Głównym jego zadaniem było pokazanie sukcesów socjalistycznego rozwoju i wychowanie ludzi w duchu komunizmu. Do dydaktycznych zadań sztuki należało ukazywanie świata takiego, jakim powinien się stać w wyniku rewolucyjnych przeobrażeń. Pierwszym miastem socjalistycznym, wzorcem dla innych miast została Moskwa.
W istocie rzeczy jednak, w sztuce stalinowskiej nadawcą był system, odbiorcą — społeczeństwo temu systemowi podporządkowane. Sztuka i architektura socrealistyczna była częścią „kampanii reklamowej” nowego systemu. Celem architektów było pokazanie, tak mieszkańcom Związku Sowieckiego, jak i całemu światu, potęgi Stalina i systemu komunistycznego. Po II wojnie światowej również w państwach obozu komunistycznego zapanowały sowieckie standardy architektoniczne. Był to swego rodzaju eksport ideologii w architektonicznym opakowaniu. Monumentalne socrealistyczne budowle w krajach demokracji ludowej miały także na celu „zaznaczenie terenu” – strefy wpływów Związku Sowieckiego.
Najważniejszymi cechami socrealizmu są:
· W urbanistyce dążenie do stworzenia systemu szerokich ulic i budowanie wzdłuż nich monumentalnych domów. Ulice otwierać się miały symetrycznymi wieżami i zbiegać się pod najwyższym gmachem w mieście otoczonym przez plac przeznaczony do imprez masowych.
· W architekturze dominuje klasycyzm: trójpodział fasady (cokół, bryła główna, zwieńczenie), wejścia do budynków przypominają portale świątyń antycznych (portale z kolumnadą, monumentalne schody), attyki stylistyki antycznej.
· W architekturze nawiązania do tradycji narodowej (arbitralnie ustalony zestaw elementów charakterystycznych dla architektury danego kraju) w myśl zasady, że architektura powinna być „socjalistyczna w treści i narodowa w formie”.
· Bogate dekoracje zewnętrzne i wewnętrzne – rzeźby, reliefy, mozaiki, kandelabry i żyrandole. Tematyka zdobień związana była najczęściej z życiem nowego socjalistycznego społeczeństwa. Oprócz robotników i kołchoźników uwieczniano także wybitnych naukowców, odkrywców, później bohaterów wojennych.
· Wykorzystanie drogich materiałów przy dekorowaniu wnętrz budowli publicznych (brąz, marmur, granit)
· Okazałość, gigantyzm, teatralność. Historia gigantycznych budowli sięga starożytności, ale wysokościowiec we w współczesnym rozumieniu stworzyły Stany Zjednoczone. Jeszcze na początku lat 1930 radzieccy architekci jeździli do USA celem badania „zasad i architektury kapitalistycznej”. Wyjazdy te zbiegły się Akurat wtedy był w przygotowaniu stalinowski plan przebudowy Moskwy (zatwierdzony w 1935). Na przełomie lat 40. i 50. w Moskwie budowano wysokościowce inspirowane amerykańskimi drapaczami chmur, choć oficjalnie ZSRS starało się „dogonić i przegonić” Amerykę.
Ogólnie rzecz biorąc, poszczególne moskiewskie wieżowce mają swój amerykański prototyp, chodzi tu jednak o dalekie podobieństwo, które jest zauważalne z określonych punktów. Fasada Manhattan Municipal Building (1915, arch. William M. Kendall) ma coś wspólnego z fasadą Uniwersytetu Moskiewskiego (1952, arch. Lew Rudniew), gmach MSZ (1953, arch. M. Posochin, A. Mndojanc) z Fisher Building w Detroit (1928, arch. Albert Kahn), Terminal Tower w Cleveland (1930, pracownia Graham, Anderson, Probst & White) zainspirował architekta hotelu Leningradzki (1952, arch. Leonid Poliakow).
Koniec epoki realizmu socjalistycznego nastąpił razem z końcem epoki stalinizmu. Na Ogólnozwiązkowej Naradzie Architektów w 1955 r. rozpoczęto kampanię przeciw „nadmierności w architekturze”. Odejście od architektury socrealistycznej spowodowane było także czynnikami ekonomicznymi. W ZSRS rozpoczął się okres taniego budownictwa mieszkaniowego. W Polsce zaczęto budować „gomułkowskie” bloki.
dr Maria Strelbicka
