Nowa publikacja Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych zawiera 554 nieznanych dokumentów. Są one świadectwem wielkiej akcji pomocowej dla Żydów, jaką prowadziły polskie placówki dyplomatyczne i Rząd RP na Uchodźstwie w latach II wojny światowej.
W siedzibie Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych (PISM) odbyła się prezentacja nowej anglojęzycznej publikacji – zbioru dokumentów „Confronting the Holocaust. Documents on the Polish Government-in-Exile's Policy Concerning Jews 1939–1945” (pol. „W obliczu Zagłady. Rząd RP na uchodźstwie wobec Żydów 1939–1945”. Prezentacji towarzyszyła debata i dyskusja dotycząca publikowanych dokumentów.
Tom "Confronting the Holocaust. Documents on the Polish Government-in-Exile’s Policy Concerning Jews 1939–1945" jest publikacją towarzyszącą wydawanej przez PISM od 2005 r. serii „Polskie Dokumenty Dyplomatyczne”. Stanowi on tłumaczenie zbioru zatytułowanego „W obliczu Zagłady. Rząd RP na uchodźstwie wobec Żydów 1939–1945”, który ukazał się w 2021 r. w języku polskim.
"Polskie dokumenty zamieszczone w tomie „W obliczu Zagłady. Rząd RP na uchodźstwie wobec Żydów 1939–1945". zostały przetłumaczone na język angielski i wydane jako osobna publikacja zatytułowana „Confronting the Holocaust. Documents on the Polish Government-in-Exile's Policy Concerning Jews 1939–1945”. Dzięki tej inicjatywie zagraniczni naukowcy badający historię Zagłady zyskali dostęp do obszernego wyboru polskich źródeł, nieosiągalnych dla nich wcześniej ze względu na barierę językową. Na potrzeby tomu przeprowadziłem kwerendę w jedenastu polskich i zagranicznych archiwach" – powiedział PAP redaktor naukowy tomu Piotr Długołęcki (PISM), dodając, że zbiór zawiera 554 głównie niepublikowane wcześniej dokumenty, które ilustrują działania polskiego rządu na uchodźstwie wobec ludności żydowskiej w latach 1939-45.
Archiwalia prezentowane w publikacji PISM ukazują systemowość i masowy charakter działań polskiej służby dyplomatyczno-konsularnej w sprawie pomocy i ratowania Żydów, podejmowanych we wszystkich fazach wojny. Przybliżają one aktywność zarówno prezydenta, premiera, jak i poszczególnych ministerstw i urzędów, a także pracę polskich placówek dyplomatycznych i konsularnych oraz przedstawicielstw pomocowych Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej i Polskiego Czerwonego Krzyża.
„Analiza dokumentów pozwala na postawienie tezy, że polscy urzędnicy i dyplomaci zorganizowali jedną z największych akcji pomocowych Żydom przeprowadzonych przez służby dyplomatyczne jakiegokolwiek kraju w czasie II wojny światowej. Bez żadnych wątpliwości można stwierdzić, że działania te prowadzone były na masową skalę. W zasadzie każda polska placówka: ambasada, poselstwo czy konsulat uczestniczyła w organizowaniu wsparcia dla ludności żydowskiej. W przedsięwzięciu uczestniczyło nie tylko MSZ, ale także inne instytucje państwowe, ministerstwa i agendy rządu RP na uchodźstwie" - wyjaśnia Długołęcki. Podkreśla on, że poprzez wykorzystanie placówek dyplomatycznych na całym świecie rząd RP prowadził akcję informującą o niemieckich zbrodniach popełnianych na ludności żydowskiej na terenie okupowanej Polski oraz gromadził dowody, które po wojnie miały być wykorzystane w procesach zbrodniarzy.
Masowy charakter udzielanej pomocy wynikał z faktu, zamieszkiwania w przedwojennej Polsce najliczniejszej grupy osób narodowości żydowskiej spośród wszystkich państw europejskich. W rezultacie to właśnie do polskich władz i placówek zwróciła się o pomoc największa grupa zagrożonych osób, a działania polskich urzędów były nieporównywalnie bardziej intensywne niż aktywność przedstawicielstw innych państw alianckich i neutralnych.
„Z dokumentów publikowanych w tomie wynika, że istotnym aspektem działalności polskiego rządu była konkretna aktywność pomocowa skierowana do ludności w okupowanym kraju oraz osób, którym udało się stamtąd uciec. Za pośrednictwem polskich placówek dyplomatycznych wysyłano potrzebującym paczki z lekarstwami, żywnością, odzieżą. Niezwykle istotną formą pomocy było wystawienie dokumentów dla osób pochodzenia żydowskiego. Kluczową rolę odegrały: placówka dyplomatyczna w Bernie (Szwajcaria), przed upadkiem Francji - ambasada RP w Paryżu, poselstwa RP w Lizbonie i Madrycie, ambasada w Turcji oraz, w latach 1941-43, placówki RP w ZSRS, a także polskie konsulaty w Jerozolimie i Tel-Awiwie” - wyjaśnił Długołęcki.
Uchodźcom wystawiano paszporty krajów neutralnych, głównie z Ameryki Południowej, w czym specjalizowała się grupa Aleksandra Ładosia z poselstwa RP w Bernie. Poprzez konsulów południowoamerykańskich zapewniano autentyczne paszporty, do których wpisywano nazwiska osób pochodzenia żydowskiego. We Francji, tuż przed jej upadkiem w 1940 r. polskie placówki dyplomatyczne i konsularne masowo wystawiały polskie paszporty osobom, które wcześniej nie miały polskiego obywatelstwa. Dzięki nowym dokumentom osoby te mogły bezpiecznie opuścić Francję i uciec do Szwajcarii, Hiszpanii, Portugalii lub innych krajów.
„Trzeci rodzaj pomocy to wystawianie innych niezbędnych dokumentów, które pomagały ukryć żydowskie pochodzenie danego uchodźcy. Zdarzało się bowiem, że kraje neutralne lub alianckie wprowadzały ograniczenia w przyjmowaniu osób pochodzenia żydowskiego. Polskie placówki wystawiały więc fikcyjne świadectwa chrztu. Szczególnie aktywny był konsul Wojciech Rychlewicz w Stambule. Wystawiał on świadectwa masowo, lecz władze tureckie zorientowały się i wprowadziły ograniczenia, wymagając przedwojennych dokumentów chrztu z parafii.
Podobne działania prowadziło polskie poselstwo w Lizbonie, zapewniając dokumenty osobom, które wybierały Brazylię jako cel emigracji” - podkreśla redaktor naukowy tomu, dodając, że zbliżone działania prowadziła także polska ambasada w Watykanie.
Piotr Długołęcki ocenia, że podczas drugiej wojny światowej polskie placówki i agendy rządu RP na uchodźstwie udzieliły pomocy od kliku do nawet kilkudziesięciu tysiącom osób pochodzenia żydowskiego (w zależności od sposobu kwalifikacji działań pomocowych).
Podstawę źródłową tomu „Confronting the Holocaust. Documents on the Polish Government-in-Exile's Policy Concerning Jews 1939–1945” stanowią dokumenty przechowywane w jedenastu krajowych i zagranicznych archiwach: Archiwum Akt Nowych, Archiwum MSZ amerykańskie The National Archives at College Park, kalifornijski Instytut Hoovera, Polski Instytut Naukowy w Nowym Jorku, Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce, brytyjskie The National Archives, Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, izraelski Yad Vashem, Polski Instytut Studiów Kościelnych w Rzymie oraz Archivum Helveto-Polonicum w szwajcarskim Fryburgu. (PAP)
autor: Maciej Replewicz
mr/ dki/
