Zakończenie Roku Tadeusza Kantora - podsumowanie nowości wydawniczych Cricoteki

Podczas wystawy prócz ostatnich dzieł malarskich Tadeusza Kantora prezentowany jest również zbiór jego rysunków i szkiców, obiekty teatralne oraz zapisy filmowe spektakli „Ślub” (1986), „Maszyna miłości i śmierci” (1987), „Bardzo krótka lekcja” (1988) i „Nigdy tu już nie powrócę” (1988). Ekspozycji towarzyszy bogaty program obejmujący oprowadzenia kuratorskie, warsztaty, wykłady oraz projekcje filmowe. 

Nakładem wydawnictwa Cricoteki wraz z końcem 2015 ukazały się również bardzo ciekawe publikacje książkowe które, podobnie jak wspomniana wystawa, pozwalają spojrzeć na arcybogaty dorobek artystyczny Tadeusza Kantora jak na spójne dzieło, w którym działalność teatralna, twórczość plastyczna, a także literacka - teoretyczna prowadzą ze sobą ożywiony dialog wzajemnie się dopełniając.

Napisana bardzo przystępnym językiem książka „Tadeusz Kantor. Spacer po linie” autorstwa Krystyny Czerni, to niezwykły zbiór tekstów obejmujący zarówno nigdy nie publikowane dotąd, osobiste wspomnienia Autorki ze spotkań z Tadeuszem Kantorem, jak i poprawioną i uzupełnioną wersję jej „Przewodnika po twórczości artysty” z 2002 roku, który stanowi rzetelne  kompendium wiedzy na temat malarstwa oraz działalności teatralnej tego wybitnego twórcy.

Czerni chronologicznie porządkuje kolejne rozdziały twórczości artystycznej Kantora. Porządkując wyznaczniki świata jego wyobraźni Autorka sięga także do tekstów źródłowych – każdy podrozdział pointuje fragmentami wypowiedzi teoretyków teatru i historyków sztuki, aktorów Teatru Cricot 2 i artystów, także tych współtworzących u boku Kantora II Grupę Krakowską, takich jak prof. Mieczysław Porębski czy Jerzy Nowosielski. Tekstowi towarzyszą archiwalne fotografie ze spektakli Kantora, reprodukcje obrazów i ambalaży, jego rysunki i projekty scenograficzne.

Druga część książki opatrzona tytułem „Pytania i analizy” dotyka bardziej zniuansowanych kwestii, takich jak obecność wątków religijnych w spektaklach Tadeusza Kantora czy zmagania członków Grupy Krakowskiej z aparatem komunistycznego państwa. Przede wszystkim stawia jednak pytanie o to, kim był Tadeusz Kantor i jak rozumiał ideę wolności, a także na czym polegał fenomen jego sławy. Odpowiedzi na te pytania Autorka szuka w programowych wypowiedziach samego artysty przytaczając między innymi jego żarliwe przemówienie w obronie artystycznej niezależności wygłoszone na Konferencji Plastyków w Nieborowie z 1949 roku, tuż przed oficjalnym zadekretowaniem realizmu socjalistycznego jako  „jedynie postępowej metody twórczej współczesnej sztuki polskiej”. 

„Kantor był twórcą integralnym i interdyscyplinarnym, rozdzielanie jego dzieła na poszczególne dziedziny to zajęcie ryzykowne” – pisze Czerni, zwracając uwagę zarówno na plastyczność jego wizji teatralnej jak i na teatralność jego obrazów. W malarstwie Kantora Autorka dostrzega cenne źródło wiedzy o jego postawie artystycznej. Nazywa je „metaforycznym autoportretem”, ale także „aneksem do działań teatralnych”, czy „polem eksperymentu”. Działalność teatralną artysty Czerni postrzega natomiast nie tylko jako „żywe płótno malarskie”, ale i przestrzeń zmagania z zagadnieniami jego własnej, oryginalnej filozofii artystycznej. 

„Kantor sprzeciwiał się zewnętrznej klasyfikacji, ale przy tym podkreślał, że jest malarzem, i jak ma jakąś ideę to pracuje w teatrze” - to z kolei fragment wypowiedzi Zbigniewa Taranienki z drugiej nowości wydawniczej oferowanej przez Ośrodek Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora Cricoteka, książki „Tadeusz Kantor przed Umarłą Klasą”.

Fascynująca publikacja stanowi przede wszystkim kompletny zapis rozmowy z Tadeuszem Kantorem, która miała miejsce 3 marca 1973 roku w pracowni artysty na ulicy Elbląskiej 6 w Krakowie - dwa lata przed premierą „Umarłej klasy” i na długo zanim artysta zyskał światowe uznanie i międzynarodową sławę. Obszerny wywiad przeprowadzony na zlecenie tygodnika „Argumenty”, ostatecznie (ze względów natury politycznej) podzielony na trzy autonomiczne i wydane niezależnie artykuły, ukazał się teraz po raz pierwszy w oryginalnym kształcie poddany jedynie kosmetycznej redakcji Zbigniewa Taranienki.

Druga część publikacji uzupełnia ten niezwykły materiał źródłowy o wyczerpujący komentarz Autora z lutego i marca 2015 roku, w którym wyszczególnia główne zasady praktyki teatralnej Kantora, a także zwraca uwagę na stale jej towarzyszący i nieodzowny „stan pisania”, czyli intensywną, wręcz gorączkową działalność teoretyczną. Książkę wzbogaca ponadto seria czarno-białych portretów fotograficznych aktorów Teatru Cricot 2 wykonana przez Jacka Marię Stokłosę w 1978 roku. 

Rozmowa sprzed przeszło czterdziestu lat drobiazgowo odtworzona przez Taranienkę z inicjatywy Józefa Chrobaka, kuratora tegorocznej wystawy „Maria Stangret, Tadeusza Kantor. Malarstwo i teatr” jest jak podróż w czasie. Uderzający, autentyczny zapis wypowiedzi twórcy Teatru Cricot 2 okraszony przez niego obszernymi cytatami z tekstów teoretycznych, manifestów i partytur spektakli, często publikowanych znacznie później w prawie niezmienionej formie dowodzi niezwykłej konsekwencji drogi twórczej Kantora, i, podobnie jak książka K. Czerni, ukazuje zaskakującą wręcz spójność jego myśli artystycznej.

Maja Luxenberg - Łukowska

ls