Na tbiliskim cmentarzu w dzielnicy Kukia, położonym w pobliżu kościoła rzymsko-katolickiego pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła, znajduje się symboliczne dla Polaków miejsce określane jako „Polskie Wzgórze”.
Groby polskie w Gruzji
Pomimo upływu wielu dziesięcioleci i ogromnej akcji repatriacyjnej przeprowadzanej jeszcze przed końcem I wojny światowej, a na szerszą skalę po jej zakończeniu, w dalszym ciągu na wielu nekropoliach gruzińskich napotkać można groby będące jednym z najważniejszych materialnych świadectw polskiej obecności w Gruzji. Pomniki nagrobne nierzadko wciąż otaczane są opieką; kwatery bywają też powiększane przez nowe pochówki, czego przykładem są upamiętnienia, obecnie już jedynie gruzińskojęzycznych, członków rodziny Poniatowskich na cmentarzu w Uraweli koło Achalciche.
Dominującą formę najstarszych polskich nagrobków zachowanych na cmentarzach w Gruzji (z XIX i początku XX w.) stanowią płyty grobowe oraz stele, a także mogiły ziemne obmurowane. Dobrze reprezentowane są również inne formy upamiętnienia: obelisk, krzyż „na skałkach” oraz krzyż kamienny na jedno- lub dwuczłonowym cokole i szerszej podstawie. Licznie reprezentowane – zwłaszcza w pochówkach począwszy od 2 poł. XX w. – są marmurowe tabliczki z inskrypcją zawieszone na metalowym lub murowanym ogrodzeniu. Pozostałe formy upamiętnienia zmarłych – katafalki, figury, cokoły, zagłówki oraz metalowe – rurowe krzyże reprezentowane są jednostkowo. Ciekawostką są trzy XIX-wieczne pomniki nagrobne w formie trumien z polskimi i rosyjskimi inskrypcjami na cmentarzu w Gombori. Prawdopodobnie są związane z miejscową tradycją warsztatową wykonywania nagrobnych pomników w tej formie, choć trudno to rozstrzygać, ponieważ z przekazów ustnych dowiadujemy się, że wiele z polskich grobów zostało zniszczonych lub przejętych na późniejsze pochówki. Większość nagrobków zachowanych na cmentarzu Kukijskim w Tbilisi powstała w XX w. Najciekawszą formę spośród wszystkich odnotowanych obiektów ma grupa kilkunastu pomników pochodzących z wieku XIX w. Najstarsze wykonane są z tufu i granitu, te XX-wieczne głównie z piaskowca i lastrico. Inskrypcje nagrobne wykonane są w języku polskim, języku rosyjskim i gruzińskim (co nie zmienia faktu, iż osoby tam pochowane są Polakami, tę wiedzę mają zarówno pracownicy cmentarzy jak i odwiedzający groby swoich bliskich Gruzinów, Ormian, Asyryjczyków i Rosjan).
Cmentarz Kukijski w Tbilisi
Cmentarz Kukijski w Tbilisi położony jest w centralnej części miasta, po północno-wschodniej stronie rzeki Mtkwari (Kura), na północ od linii kolejowej. Ma kształt nieregularny, wieloboczny, rozciąga się z północnego zachodu ku południowemu wschodowi, na wznoszącym się ku północy i północnemu wschodowi terenie. „Polskie Wzgórze” usytuowane jest w najwyższym miejscu starej części nekropolii, w jej zachodniej części.
Tbiliski cmentarz na Kuki jest obecnie największą i najważniejszą nekropolią, na której odnajdujemy polskie nagrobki. Po likwidacji starego cmentarza w dzielnicy Sololaki (nieopodal Twierdzy Narikala), sięgającego swoimi korzeniami XVI w., jest on również najstarszym zachowanym cmentarzem w mieście, otwartym wg Lecha Sokoła – autora artykułu „W setną rocznicę śmierci Dagny” (Biuletyn Stowarzyszenia Wspólnota Polska, nr 7/2001, s. 2-6) najprawdopodobniej na początku XVIII w., o czym świadczyć mają najstarsze napisy na kamieniach nagrobnych. Jednak dokładna data założenia nekropolii nie jest znana. Jedną z najstarszych części cmentarza jest tzw. Cmentarz Braterski, gdzie znajdują się groby żołnierzy Batalionu Ardagańskiego, którzy brali udział w wojnie rosyjsko-tureckiej w latach 1877-1878. Są jednak groby znacznie starsze.
W 1895 r. na cmentarzu na Kuki powstał kościół św. Nino (Niny), przy którym prace trwały dwa lata. Idea tego przedsięwzięcia należy do ówczesnego metropolity petersburskiego, wcześniej egzarchy Gruzji, Paladiusza (Paweł Rajew-Pisariew).
Po zamknięciu starego cmentarza, ponieważ nie było już miejsca na nowe groby, w dniu 24 czerwca 1955 r. miasto wygospodarowało na nowe pochówki dodatkowe 50 ha. Pierwszą osobą pochowaną w nowej części była Ketewan Waszakidze. Na cmentarzu znajdują się też Memoriały upamiętniające zaginionych podczas II wojny światowej oraz wojny w Abchazji toczonej na początku lat 90. XX w. Na nowym cmentarzu Kukijskim pochowano ok. 70 tysięcy ludzi różnych narodowości: Gruzinów, Kurdów, Ormian, Rosjan, Asyryjczyków i Polaków.
W 1901 r. na „Polskim Wzgórzu” pochowano znaną norweską artystkę, tragicznie zmarłą Dagny Juel-Przybyszewską, żonę pisarza Stanisława Przybyszewskiego. Śmierć w Tbilisi z ręki wielbiciela i kochanka - Władysława Emeryka, w dniu 5 czerwca 1901 r., była tragicznym zakończeniem kilkuletniego romansu. W 1999 r. jej szczątki przeniesiono do nowo utworzonego Panteonu (Alei Zasłużonych), usytuowanego w pobliżu świątyni pw. św. Nino. Na „Polskim Wzgórzu” pozostał pierwotny nagrobek artystki.
Prace konserwatorskie na cmentarzu Kukijskim
Spośród udokumentowanych w Tbilisi nagrobków jednym z najciekawszym jest pomnik księdza Maksymiliana Orłowskiego, wizytatora kościoła rzymsko-katolickiego na Kaukazie i Zakaukaziu, budowniczego i długoletniego proboszcza parafii pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Tbilisi, zmarłego na początku 1891 r. Był postacią wielce zasłużoną dla Polaków, ale znaną również szerokiej rzeszy wyznawców kościoła rzymsko-katolickiego w Gruzji. Jego nagrobek poddany został przez Fundację Ochrony Wspólnego Dziedzictwa Kulturowego TERPA pełnej konserwacji w 2010 r. dzięki funduszom Programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”.
Miejsce jego pochówku na cmentarzu na Kuki w Tbilisi, na „Polskim Wzgórzu”, jest najbardziej rozpoznawalnym elementem polskiego dziedzictwa sepulkralnego pośród gruzińskiej Polonii i innych mieszkańców Tbilisi - nie tylko katolików. Nagrobek księdza opatrzony jest łacińską inskrypcją na cokole: //D.O.M./Pralatus Maximilianus/Orlowsky/Magister Theologiae/qui ecclesiam panochiaelem Tyflis/sensem S. S. Apost. Petri et Pauli/condidit ..lgue aedificavitparochiae/euis per anno XIV pro stilit omni-/bus Roman—catolicis in Caucaso/ecelesiis administraros per anno XL/summum eorum praebuil/Anno vitae LXXVIII a sua/parochial collaerymatus die/14 Febr. Anno 1891mortibus est/- . -/Sub Tibi terra levis Honorabilis/Ecclesiarebus//
W pobliżu usytuowane są również trzy XIX-wieczne nagrobki polskich inżynierów górniczych: Klemensa Ruciewicza zmarłego w 1911 r., Józefa Arkadiusza Szmideckiego zmarłego w 1908 r. (oba w ramach jednego pola grobowego) oraz Bronisława Stebelskiego zmarłego w 1914 r. Wszystkie nagrobki charakteryzują się czarnymi, kamiennymi krzyżami wieńczącymi nieforemne cokoły (przypominające stos kamieni). Prace konserwatorskie przy tych nagrobkach przeprowadzone zostały w 2012 r. W 2013 r. na polu grobowym dwóch pierwszych nagrobków zorganizowane zostało niewielkie lapidarium polskich pomników nagrobnych usuniętych ze swoich pierwotnych lokalizacji i przeniesionych na inne miejsce (pisząc wprost najczęściej wyrzuconych „pod płot”- faktem jest, że stało się to przed wpisaniem cmentarza Kukijskiego do rejestru zabytków).
Prace prowadzone na cmentarzu Kukijskim są elementem szerszego programu realizowanego na terenie Gruzji przez Fundację Ochrony Wspólnego Dziedzictwa Kulturowego TERPA, finansowanego dzięki funduszom Programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”.
Program objął również prace inwentaryzacyjne grobów polskich na cmentarzach w Gruzji (Lagodekhi, Achalciche, Vale, Gombori, Tbilisi, Manglisi, Tetri-Tskaro, Batumi, Kutaisi, Uraweli) oraz wykonanie dokumentacji parafialnego kościoła rzymsko-katolickiego pw. Apostołów Piotra i Pawła w Tbilisi i jego ruchomego wyposażenia, opracowanie projektu technicznego remontu świątyni, a także opracowanie inwentarza archiwum kościelnego i zeskanowanie oraz przygotowanie do udostępnienia przechowywanych tam ksiąg parafialnych i dokumentów.
Kontynuowane są prace konserwatorskie wyposażenia kościoła pw. Apostołów Piotra i Pawła (ołtarz główny wraz z baldachimem, ołtarz Niepokalanego Poczęcia NMP, obrazy). Zakończona została inwentaryzacja dawnego kościoła rzymsko-katolickiego w Lagodekhi, konserwacja obrazu „Portret Heleny Petrakowskiej” autorstwa Zygmunta Waliszewskiego z Gruzińskiego Narodowego Muzeum Sztuki oraz konserwacja krucyfiksu z kościoła rzymsko-katolickiego w Gori.
Do prac na terenie cmentarza Kukijskiego w 2015 r. włączyło się Stowarzyszenie Magurycz, które wydało książkę pt. „Kukia. Zapomniane dziedzictwo polskie w Gruzji”, będącą pokłosiem ratunkowych prac przy ponad 30 zabytkowych, polskich nagrobkach na tej nekropolii. Prace przeprowadzone przez Stowarzyszenie Magurycz zostały sfinansowane z funduszy przyznanych w ramach konkursu Ministerstwa Spraw Zagranicznych „Współpraca z Polonią i Polakami za Granicą 2015”.
oprac. Janusz Mróz, Jerzy Szałygin
Fundacja Ochrony Wspólnego Dziedzictwa Kulturowego TERPA
abe/mjs
Anna Augustyniak "Dagny patrzy na mnie"
Janusz Mróz "Konserwacja nagrobka ks. Maksymiliana Orłowskiego na cmentarzu Kukia w Tbilisi"
