Cmentarz Parafii Świętych Piotra i Pawła na Antokolu (lit. Saulės kapinės - Šv. Petro ir Povilo bažnyčios kapinės), po 1945 r. nazywany „Słonecznym”, to jedna z najstarszych nekropolii w Wilnie. Nie jest znana dokładna data powstania tego zamiejskiego cmentarza przykościelnego; zapewne został założony jeszcze w wieku XVIII, na wzgórzu położonym w pobliżu kościoła pw. Świętych Piotra i Pawła. Jako czas kształtowania się nekropolii przyjmowane są jednak lata 1815-1830. Usytuowana została w sąsiedztwie dawnej świątyni kanoników laterańskich na Antokolu, między ulicami Paca (M.K. Paco) i Słoneczną (Saulės).
Położony na zboczu wzgórza cmentarz charakteryzuje się znaczną różnicą poziomów. Pierwotnie zapewne nie był ogrodzony. Obecnie, po przejściu przez główną bramę, centralna brukowana alejka prowadzi w górę, w kierunku kaplicy Zawiszów a dalej Ogińskich, Sidorowiczów i Meysztowiczów. Powyżej istnieją ścieżki o nieregularnym kształcie, nierzadko strome i trudne do przejścia. Ta malownicza nekropolia z zabytkowym drzewostanem wyraźnie dzieli się na część starszą, położoną niżej i nowszą – wyższą.
Na wileńskim cmentarzu Świętych Piotra i Pawła znajdują się groby wielu rodzin, które w sposób szczególny zapisały się w historii Wilna i Rzeczypospolitej. Warto odwiedzić kwaterę rodziny Zawadzkich. Spoczywa tam, m.in. Józef Zawadzki (1781–1838), księgarz, założyciel drukarni w Wilnie, wydawca Joachima Lelewela, Jędrzeja Śniadeckiego i Adama Mickiewicza, a także Władysław Zawadzki, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie i Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, przedwojenny minister skarbu. Kwatera rodziny Zawadzkich jest jedną z nielicznych, jaka podlega ochronie ze strony Państwa Litewskiego. Cmentarz jako zespół zabytkowy nie jest niestety objęty kompleksową opieką. Jego stan systematycznie się pogarsza, a najstarsze groby i kaplice pilnie potrzebują prac zabezpieczających i konserwatorskich.
Stare wileńskie cmentarze są bardzo polskie
Do najstarszych na cmentarzu Świętych Piotra i Pawła należy klasycystyczna kaplica Zawiszów, będąca w stanie postępującej ruiny. W jej pobliżu odnaleźć można neogotycką kaplicę grobową rodziny Meysztowiczów. Wybudował ją dla swojej żony, Zofii, Aleksander Meysztowicz, minister sprawiedliwości w rządach Józefa Piłsudskiego i Kazimierza Bartla. Kaplica, choć pomyślana jako rodowe mauzoleum stoi pusta, a zmarła w 1932 r. Zofia z Kossakowskich herbu Korwin Meysztowiczowa spoczywa w bezimiennym dziś grobie, o czym dowiedzieć się można ze wspomnień jej syna, ks. Waleriana Meysztowicza pt. „Gawędy o czasach i ludziach” (I wydanie Londyn 1973-1974). Meysztowicz pisał: „Pochowaliśmy ją, w tymczasowym grobie, na Antokolu – i tam już została, chyba aż do zmartwychwstania. Bo do kaplicy, wybudowanej na to, by jej szczątki tam złożyć, nie zostały one nigdy przeniesione. Ta kaplica miała być grobem jej i jej męża. Wojna przekreśliła wszystkie plany. Mój ojciec leży w Watykanie – jej grób pozostał w piasku antokolskim”.
Renowacji, sfinansowanej z budżetu Państwa Litewskiego, doczekała się natomiast kaplica grobowa rodziny książąt Ogińskich, zbudowana w roku 1876. Prace konserwatorskie rozpoczęto w roku 2015, który ogłoszony został na Litwie Rokiem Michała Kleofasa Ogińskiego (1765-1833), wybitnego kompozytora, dyplomaty, działacza politycznego, uczestnika powstania 1794 roku. Sam twórca poloneza a-moll „Pożegnanie Ojczyzny” w 1823 r. osiadł na stałe we Florencji. Tam zmarł i pochowany został w kościele Santa Croce.
Z funduszy Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, na wniosek Towarzystwa Tradycji Akademickiej, w 2012 r. pracom konserwatorskim poddano nagrobek ks. Zygmunta Lewickiego (1877-1934). Ten absolwent Wydziału Chemicznego Politechniki Ryskiej w 1906 r. wstąpił do Seminarium Duchownego w Wilnie, które ukończył w 1907 r. otrzymując 24 czerwca 1907 r. święcenia kapłańskie. Od 1907 do 1912 r. studiował teologię na Uniwersytecie w Innsbrucku, gdzie uzyskał stopień doktora teologii. W latach 1914-1925 był profesorem historii Kościoła w wileńskim seminarium duchownym, następnie prefektem w żeńskim Seminarium Nauczycielskim Żeńskim im. Królowej Jadwigi w Wilnie, współorganizował harcerstwo wileńskie, prowadził działalność charytatywną, należał do Korporacji Arkonia. W 1918 r. pełnił obowiązki sekretarza osobistego Administratora Diecezji Wileńskiej ks. Kazimierza Michalkiewicza, któremu po decyzji niemieckich władz okupacyjnych towarzyszył podczas internowania w opactwie benedyktyńskim Maria Laach w Niemczech. Podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. pracował w duszpasterstwie wojskowym w Szpitalu Ujazdowskim w Warszawie.
Nagrobek ks. Lewickiego został wykonany w zakładzie kamieniarskim R. Biknera przy ul. Rossa 15, skąd pochodzi wiele pomników zachowanych na zabytkowych cmentarzach wileńskich. Nagrobek był już w złym stanie, a inskrypcje – wśród nich ta: „Długoletni wychowawca i przyjaciel wileńskiej młodzieży” niemal nieczytelne. Prace konserwatorskie nagrobka przeprowadził zespół polskich konserwatorów: Marta Dacyna i Witold Butkiewicz, pod kierunkiem dr. Janusza Smazy z Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie.
oprac. Dorota Janiszewska Jakubiak (MKiDN)
abe/mjs
Na cmentarzu św. św. Piotra i Pawła odrestaurowano kaplicę Ogińskich
