Plan Pabsta. Źródło: IPN
W 1940 roku okupacyjne władze niemieckie przygotowały plan urbanistyczny, przewidujący wyburzenie większości warszawskich budynków i ograniczenie powierzchni miasta do zaledwie 7 kilometrów kwadratowych. „Neue Deutsche Stadt Warschau” zamieszkiwać miało ok. 100 tysięcy osób.
Plan ów nazwano „planem Pabsta”, od nazwiska niemieckiego naczelnego architekta Warszawy Friedricha Pabsta, a jego rzeczywistymi autorami byli dwaj architekci: Hubert Gross i Herbert Nurnberger. Podstawowym założeniem „planu Pabsta” było sprowadzenie Warszawy do roli miasta prowincjonalnego, pełniącego jedynie funkcje administracyjno-komunikacyjne. Stolicą Generalnego Gubernatorstwa został Kraków i tam mieścić się miały wszelkie urzędy centralne, Warszawie przeznaczono jedynie rolę węzła komunikacyjno-administracyjnego.
Architektoniczna wizja Grossa i Nurnbegera przewidywała wyburzenie większości budynków przedwojennej Warszawy i budowę zupełnie nowej tkanki miejskiej z zachowaniem niewielu fragmentów dotychczasowej zabudowy. Warszawa, licząca przed wojną ok. 1,3 mln mieszkańców, miała być odtąd niewielkim miastem, zamieszkiwanym przez ok. 100 tysięcy osób.
Zachowane miały zostać Krakowskie Przedmieście, Aleje Jerozolimskie i część Starego Miasta, planowano pozostawić także mury Cytadeli, ale z mapy zniknąć miała większość warszawskich dzielnic: Wola, Żoliborz, Mokotów, Ochota itd. Obszar „nowego niemieckiego miasta” planowano ograniczyć do 6 kilometrów kwadratowych po lewej stronie Wisły i jednego kilometra kwadratowego na brzegu praskim.
Lewobrzeżną Warszawę zamieszkiwać miała niemal wyłącznie ludność niemiecka – wojskowi, pracownicy administracji i służb transportowych. Większość Polaków miała zostać wysiedlona poza Warszawę lub skierowana do obozów koncentracyjnych. W mieście pozostać miało od 30 do 80 tysięcy wykwalifikowanych robotników, niezbędnych do obsługi węzła kolejowego i funkcjonujących na potrzeby armii zakładów produkcyjnych. Właśnie dla ludności polskiej przeznaczony był ów jeden kilometr kwadratowy na prawym brzegu Wisły – miał się tam mieścić obóz pracy oraz niewielka dzielnica mieszkaniowa.
Zachowane miały zostać Krakowskie Przedmieście, Aleje Jerozolimskie i część Starego Miasta, planowano pozostawić także mury Cytadeli, ale z mapy zniknąć miała większość warszawskich dzielnic: Wola, Żoliborz, Mokotów, Ochota itd. Obszar „nowego niemieckiego miasta” planowano ograniczyć do 6 kilometrów kwadratowych po lewej stronie Wisły i jednego kilometra kwadratowego na brzegu praskim.
W latach późniejszych biuro Friedricha Pabsta opracowywało kolejne wersje planu, doprecyzowując detale przyszłej przebudowy „nowego niemieckiego miasta”. Architektura niemieckiej Warszawy miała zostać wpisana w estetyczny ład III Rzeszy – miejsce Zamku Królewskiego zająć miała zwieńczona ogromną kopułą hala kongresowa NSDAP („Parteivolkshalle”), naprzeciw której, zamiast kolumny Zygmunta III stanąć miał wielki pomnik Germanii, wzorowany na pomniku znajdującym się w niemieckim mieście Ruedesheim. Funkcje codziennego centrum miasta miało przejąć zaprojektowane przez Huberta Grossa Gauforum – plac w południowej części miasta z górującą nad nim wieżą, otoczony budynkami partyjno-administracyjnymi.
Niemieccy architekci przewidywali wybudowanie na lewym brzegu Wisły nowego dworca osobowego, nowoczesnego stadionu i willowej dzielnicy mieszkaniowej na południe od „przebudowanego” miasta, na praskim brzegu powstać miał natomiast dworzec towarowy. W niezmienionej formie pozostać miał Belweder, dla którego Friedrich Pabst i jego współpracownicy widzieli rolę rezydencji władz państwa. Oczywiście, zmianie miały ulec także obowiązujące dotąd nazwy ulic i placów – plac Piłsudskiego miał zostać przemianowany na „Adolf-Hitler-Platz”, Aleje Jerozolimskie miały nosić nazwę „Banhoffstrasse”, a Krakowskie Przedmieście miały stać się „Siegstrasse” – „Ulicą Zwycięstwa”. Nowa Warszawa zamknięta miała wewnątrz pierścienia autostrad i magistral kolejowych.
„Plan Pabsta” był nie był jedynym przypadkiem wprowadzania nazistowskiego ładu urbanistycznego dla terenów okupowanych. Niemieccy architekci opracowywali podobne plany m.in. dla Krakowa, który jako „stare niemieckie miasto” i stolica Generalnego Gubernatorstwa miał stanowić wizytówkę niemieckiej obecności na terenach wschodnich. M.in. z tego powodu koncepcje „Generalbebauungsplan von Krakau” nie zakładały ograniczania przestrzeni miejskiej i wyburzania całych dzielnic, a przeciwnie – rozbudowę miasta i zasiedlanie go napływającą z III Rzeszy ludnością niemiecką.
„Planu Pabsta” na szczęście nie udało się wprowadzić w życie. Zaangażowanie Niemiec w wojnę ze Związkiem Sowieckim przerwało prace projektowe i uniemożliwiło ich realizację. Sam naczelny architekt Warszawy Friedrich Pabst zginął 13 grudnia 1943 roku, przypadkowo zastrzelony przez żołnierzy harcerskiego oddziału „Agat” (późniejszy batalion „Parasol”), w czasie zamachu na Emila Brauna, szefa warszawskiego urzędu kwaterunkowego i autora planu wysiedlenia z miasta ludności polskiej.
W roku 2006 projekty Pabsta i Grossa wykorzystała młoda polska artystka Aleksandra Polisiewicz, tworząc multimedialną, trójwymiarową symulację „Neue Deutsche Stadt Warschau”, które miało powstać na gruzach przedwojennej Warszawy. Praca Polisiewicz zatytułowana „Wartopia” (od połączenia słów „Warszawa” i „utopia”) nie jest opracowaniem stricte historycznym – w zachowanych dokumentach niemieckich brakuje szczegółowych szkiców niektórych fragmentów „nowego miasta”, autorka uzupełniła je, wykorzystując plany podobnych rozwiązań stosowanych w III Rzeszy – pozwala jednak wyobrazić sobie skalę zniszczeń, jaka czekałaby Warszawę w przypadku niemieckiego zwycięstwa w II wojnie światowej oraz jej wygląd w wizjach nazistowskich architektów.
Andrzej Kałwa
ls/
