Groby polskich żołnierzy, zesłańców, uchodźców i cywilnych ofiar wojen rozsiane są na całym świecie. Opisujemy polskie nekropolie m.in. w Uzbekistanie, Kirgistanie, Iranie, Indiach, Tanzanii, Ugandzie, Zimbabwe i Libanie.
Na terenie Uzbekistanu znajduje się 17 cmentarzy, na których spoczywają żołnierze Armii gen. Władysława Andersa oraz osoby cywilne, które dotarły do miejsc formowania się Armii Polskiej w ZSRR. Największą polską nekropolią w tym kraju jest Polski Cmentarz Wojskowy w Guzar, gdzie w 1942 r. znajdował się Ośrodek Organizacyjny Armii Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR i Ośrodek Zapasowy Pomocniczej Służby Kobiet. Z powodu ciężkich warunków sanitarnych oraz klimatycznych wielu pochowanych tam Polaków zapadło na tyfus plamisty, czerwonkę, żółtaczkę, dyzenterię oraz malarię.
Na terenie Kazachstanu znajdują się cztery cmentarze, na których spoczywają żołnierze Armii Andersa, odrestaurowane przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w 2000 r. i 2013 r.: Stacja Ługowaja, Szokpak, Mankent oraz Merke. Oprócz tego polskie groby są w wielu innych miejscowościach, do których w latach 1934-1941 zesłano tysiące Polaków, w tym rodzin polskich oficerów, a także na terenie byłego łagru w Karagandzie (Karłagu) i Akmolińskiego Obozu Żon Zdrajców Ojczyzny (AŁŻIR), gdzie trafiło ponad 170 Polek.
Podczas II wojny światowej w marcu i sierpniu 1942 r., przez Uzbekistan i Turkmenistan, z ZSRR do Iranu Wraz z armią Andersa przedostało się ponad 115 tys. osób, czyli ok. 10 proc. Polaków wywiezionych po 17 września 1939 r. z Kresów Wschodnich w głąb ZSRR, w tym ponad 40 tysięcy stanowiły kobiety i dzieci. Z powodu epidemii i wycieńczenia spowodowanego przeżyciami łagrowymi na terenie Iranu zmarło w ciągu dwóch lat ponad 3500 osób, pochowanych na ośmiu cmentarzach, z których największe są w Teheranie, Bandar-e-Anzali, Ahwazie, Meszhedzie, Kazwinie i Isfahanie. Polski Cmentarz Dulab, na którym pochowano ok. 2 tys. osób, stanowi trzy czwarte powierzchni cmentarza katolickiego w Teheranie. Remont generalny części z polskich nekropolii został przeprowadzony w 2017 r.
W Kirgistanie znajduje się polski cmentarz wojenny w Dżalalabadzie odbudowany przez Radę OPWiM w 2010 r. Niedaleko granicy z Uzbakistanem stacjonowała 5. Dywizja Piechoty Armii Polskiej w ZSRR licząca około 15 tys. żołnierzy, ale oprócz nich przebywało w mieście mniej więcej tyle samo wypuszczonych z zesłania cywilów. Na cmentarzu pochowano 96 wojskowych, liczba zmarłych cywili jest nieznana.
Polskie groby w Indiach znajdują się przede wszystkim w Bombaju oraz na terenie stanu Maharasztra. Na cmentarzu w Kolhapur, ponad trzysta kilometrów na południowy wschód od Bombaju znajdują się groby polskich dzieci, które w latach 40., w czasie ewakuacji Polaków z terenów byłego ZSRR, trafiły do Indii. W Valivade-Kolhapur powstało największe w Indiach osiedle, które z czasem stało się centrum polskiego uchodźstwa w Indiach liczącym ponad 5 tysięcy ludności: dzieci, młodzieży i kobiet.
W dzisiejszym Pakistanie w latach 1942–1945 zostały zorganizowane dwa obozy dla Polaków. W centralnej części cmentarza w Karaczi znajduje się 58 grobów Polaków, przebywających w obozie przejściowym Karaczi Country Club.
Z Iranu i Indii przesiedlono ok. 20 tys. Polaków do Afryki Południowej i Wschodniej, gdzie na terenach dzisiejszej Tanzanii, Ugandy, Kenii, Zambii, Zimbabwe i RPA utworzono 22 obozy dla uchodźców. Największym z nich był obóz w Tengeru w Tanzanii (ówczesnej Tanganice), gdzie na polskim cmentarzu pochowanych jest 149 osób. W latach 1942-1950 przez obóz ten przeszło około 5 tys. Polaków, głównie Sybirakow, którym udało się opuścić ZSRR wraz z Armią Andersa. W 2021 r. zakończyła się renowacja polskiej nekropolii znajdującej się w Kidugali w Tanzanii.
Polskie cmentarze znajdują się również w Masindi (dziś Nyabyeya) i Koja w Ugandzie oraz w Bwana MKubwa i Abercorn (Mbala) w Zambii, gdzie również znajdowały się obozy dla polskich wychodźców z Armii Andersa.
W Rusape w Zimbabwe w kwietniu br. odbyło się uroczyste otwarcie odnowionego cmentarza polskiego przy udziale delegacji Instytutu Pamięci Narodowej z prezesem IPN dr. Karolem Nawrockim. Na cmentarzu tym spoczywa kilkunastu spośród ponad 700 mieszkańców osiedla dla uchodźców, funkcjonującego w latach 1943–1946 w dawnej Rodezji Południowej.
W latach 1943-1946 w Libanie osiedliło się około 6 tys. Polaków, głównie kobiet i dzieci, którzy poprzez Iran i Bliski Wschód wraz z Armią Andersa wydostali się z ZSRR. Polski Cmentarz Wojenny w Bejrucie powstał w 1947 roku i do 2006 pochowano na nim 137 osób. Spoczywają tam zesłańcy i więźniowie sowieckich łagrów. Pochowana została na nim między innymi Hanka Ordonówna.
W Izraelu pod stałą opieką Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego znajdują się dwa polskie cmentarze. W Jaffie pochowani m.in. żołnierze armii gen. Andersa, politycy II Rzeczypospolitej, zmarli odznaczeni tytułem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata - za ratowanie Żydów w czasie II wojny światowej - i franciszkańscy zakonnicy. Z kolei na katolickim cmentarzu w Jerozolimie na górze Syjon obok żołnierzy Andersa spoczywa m.in. Oskar Schindler, czy dwaj byli konsulowie generalni RP Aleksy Wdziekoński i Witold Hulanicki.
W Gruzji na tbiliskim cmentarzu w dzielnicy Kukia, położonym w pobliżu kościoła rzymsko-katolickiego pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła, znajduje się symboliczne dla Polaków miejsce określane jako „Polskie Wzgórze”. Większość nagrobków powstała w XX w., ale kilka pochodzi też z XIX w. i należy do polskich inżynierów, naukowców i księży. W 1901 r. na „Polskim Wzgórzu” pochowano norweską artystkę, zamordowaną przez kochanka Dagny Juel-Przybyszewską, żonę pisarza Stanisława Przybyszewskiego. Polskie groby znajdują się także na cmentarzu Saphiczka w Kutaisi.
MKDiN podaje na swojej stronie, że sprawuje stały nadzór i opiekę nad 98 cmentarzami i kwaterami wojennymi w 53 krajach poza Polską. Na wielu polskich nekropoliach ze środków MKDiN prowadzone są prace konserwatorskie i renowacyjne. Łącznie w latach 2017-2020 na budowę, odbudowę, remonty, opiekę oraz konserwację polskich cmentarzy poza granicami RP resort przeznaczył ponad 42 mln zł.
Joanna Baczała (PAP)
baj/ fit/
arch.
