Debata w DSH: Rok 1956 - zamiast rewolucji

Punktem wyjścia debaty będzie publikacja Ośrodka „Karta” „1956. Pozór rewolucji”. Publikacja opowiada dzień po dniu o wydarzeniach politycznych, społecznych i kulturalnych w 1956 roku w Europie Środkowo-Wschodniej. Doświadczenie odwilży 1956 zostało ukazane poprzez indywidualne świadectwa uczestników ówczesnych wydarzeń (fragmenty dzienników, wspomnień, relacji, listów etc.) oraz reakcje na wydarzenia zarówno wśród zwykłych obywateli, ale też intelektualistów i aktorów życia politycznego. Relacje te zostały uzupełnione o materiały źródłowe – fragmenty dokumentów (ulotek, odezw, przemówień, kronik, raportów itp.) oraz zdjęcia i plakaty propagandowe.

O wydarzeniach roku 1956 rozmawiać będą Gábor Danyi, węgierski historyk, doktorant Uniwersytetu im. Loránda Eötvösa w Budapeszcie, redaktor naczelny kwartalnika „Karta” Zbigniew Gluza i redaktor „1956. Pozór rewolucji”, dr Natalia Jarska z Instytutu Historii PAN i prof. Jerzy Kochanowski, autor książki „Rewolucja międzypaździernikowa. Polska 1956–1957”. Publikację przybliżą jej współautorzy dr Bílý Matěj z Czech i dr Boris Stamenić z Niemiec.

Książka „1956. Pozór rewolucji” będzie dostępna online na wolnej licencji w siedmiu językach (polskim, angielskim, niemieckim, czeskim, słowackim, węgierskim, rosyjskim).

Rok 1956 przyniósł największe zmiany polityczne w trzech krajach komunistycznych – ZSRS, PRL i na Węgrzech. Odwilż zapoczątkował tajny referat wygłoszony przez przywódcę ZSRS Nikita Chruszczow w czasie XX Zjazdu KPZR w nocy z 24 na 25 lutego 1956 r. W referacie „O kulcie jednostki i jego następstwach” Chruszczow poddał krytyce metody sprawowania władzy Stalina i stworzony przez niego system zbrodni, wywołując wstrząs w świecie komunistycznym. Decyzja Chruszczowa o ujawnieniu stalinowskich zbrodni była wstrząsem dla przywódców państw podporządkowanych ZSRS, m.in. Bolesława Bieruta, odpowiedzialnego za komunistyczny terror w Polsce. W czasie pobytu na zjeździe w Moskwie stan jego zdrowia nagle pogorszył się. Grypa, na którą zachorował pod koniec lutego, przekształciła się w zapalenie płuc. W nocy z 11 na 12 marca 1956 r. Bierut zmarł. Jego następca wybrany został 20 marca 1956 r. podczas VI Plenum KC PZPR, w obecności Chruszczowa. Został nim Edward Ochab. W tym czasie w całej Polsce organizowano tysiące spotkań i partyjnych zebrań, w czasie, których dyskutowano na temat referatu Chruszczowa i sytuacji panującej w kraju.

Na zwołanym w lipcu VII plenum KC PZPR ujawniły swe istnienie dwie frakcje: "natolińczycy" grupa o tendencjach zachowawczych oraz dążący do zmian "puławianie". Ci drudzy zaproponowali Edwardowi Ochabowi ustąpienie ze stanowiska na rzecz uwolnionego z więzienia byłego PPR-owca Władysława Gomułki. Ochab przyjął tę propozycję, która miała być zatwierdzona na VIII plenum KC PZPR w październiku.

Ponieważ decyzja o wyborze kierownictwa partii w Polsce nie została skonsultowana z władzami w Moskwie, do Warszawy bez zapowiedzi przybył Chruszczow i wielu członków Biura Politycznego KC KPZR. Ich wizyta połączona była z koncentracją w okolicach stolicy stacjonujących w Polsce wojsk ZSRS oraz z wpłynięciem do Zatoki Puckiej eskadry sowieckich okrętów wojennych. Jednak wobec szerokiego poparcia społeczeństwa polskiego dla proponowanych nowych władz oraz w obliczu opowiedzenia się po stronie polskiej tak ważnych sojuszników Moskwy, jak Chiny i Jugosławia, Rosjanie zadowolili się zapewnieniem Warszawy, że nie zamierza podważać sojuszu z ZSRS i innymi państwami bloku sowieckiego i odwołali marsz swoich wojsk na Warszawę.

Zwołane 19 października 1956 r. VIII plenum KC PZPR wybrało w ogłoszonym w dniu następnym otwartym głosowaniu Władysława Gomułkę na stanowisko pierwszego sekretarza. W wygłoszonym tuż po wyborze przemówieniu Gomułka skrytykował wyniki planu 6-letniego, potępił forsowanie kolektywizacji rolnictwa, przyznał rację robotnikom Poznania, żądał demokratyzacji w partii i w państwie. Wybór Gomułki rozbudził nadzieje społeczne. Zapowiedzi reform przynosiły nadzieję na złagodzenie reżimu. Wyrazem panujących ówcześnie nastrojów wśród społeczeństwa było masowe poparcie udzielane pierwszemu sekretarzowi na wiecach i mityngach organizowanych w całej Polsce. Największy z nich odbył się 24 października 1956 r. na Placu Defilad w Warszawie. Wzięło w nim udział ok. 400 tys. osób.

W efekcie odwilży uwolniono kardynała Stefana Wyszyńskiego oraz przywrócono na stanowiska innych biskupów. Z Polski wyjechało także wielu wysokich oficerów sowieckich. Wysokie stanowiska w armii zaczęli obejmować dowódcy, których wcześniej represjonowano.

Na wieść o przemianach w PRL rozpoczęły się daleko idące zmiany polityczne na Węgrzech. Domagano się przywrócenia wolności słowa i innych swobód obywatelskich oraz pełnej niezależności od ZSRS. Rząd premiera Imre Nagya anulował system jednopartyjny i ogłosił wystąpienie Węgier z Układu Warszawskiego. Rozpoczęta 4 listopada 1956 r. interwencja wojsk sowieckich w ciągu kilku tygodni krwawo stłumiła powstanie. Władzę na Węgrzech przejął wówczas marionetkowy rząd Janosa Kadara.

Tysiące uczestników rewolucji zostało aresztowanych i deportowanych do Związku Radzieckiego, 26 tysięcy stanęło przed sądami na Węgrzech - połowę z nich skazano na kary więzienia, a 1200 stracono. Przez otwartą dłuższy czas granicę z Austrią udało się na emigrację około 200 tys. ludzi.

8 listopada, godz. 18.00, Dom Spotkań z Historią w Warszawie (ul. Karowa 20). Organizatorami debaty są Ośrodek „Karta” i Dom Spotkań z Historią.

Michał Szukała (PAP)