W kręgu Pereca - konferencja o kulturze jidysz

Jak podkreślają organizatorzy konferencji, w 2015 roku zbiega się kilka rocznic ważnych dla kultury jidysz, takich jak 100. rocznica śmierci pisarza Icchoka Lejbusza Pereca; 95. rocznica śmierci Szymona An-skiego, pisarza i etnografa, twórcy jednego z pierwszych muzeów żydowskich oraz 90. rocznica założenia w Wilnie Żydowskiego Instytutu Naukowego (YIVO).

Wszystkie te osoby i instytucje propagowały kulturę jidysz, zarówno ludową wywodzącą się z żydowskiego sztetla, jak również literacką i naukową na poziomie akademickim. Z tej okazji organizowana jest od 7 do 10 września w Warszawie i Zamościu międzynarodowa konferencja naukowa "W kręgu Pereca", poświęcona jego życiu i twórczości, a także jego spuściźnie literackiej i duchowej.

"Konferencja ta świadczy o rozwoju studiów żydowskich w Polsce i dużym zainteresowaniu tematyką żydowską w badaniach akademickich" - powiedziała PAP uczestnicząca w wydarzeniu Joanna Nalewajko-Kulikov z Polskiego Towarzystwa Studiów Jidyszystycznych. "Osoba Pereca jest tutaj symboliczna, był on bowiem w żydowskiej Warszawie człowiekiem-instytucją. Wokół niego grupowało się na przełomie XIX i XX wieku środowisko literatów i artystów, którzy tworzyli potem nowoczesną kulturę żydowską" - dodała.

Według Nalewajko-Kulikov Perec odgrywał w tym środowisku rolę formacyjną, rolę ojca duchowego i przewodnika. "Co jest też warte podkreślenia, jest jednym z trzech wielkich klasyków literatury jidysz w XIX wieku, obok Szolem-Alejchema i Mendele Mojcher Sforima, a zarazem jest jedynym z nich, który narodził się na ziemiach polskich - w Zamościu, potem mieszkał w Warszawie, więc jest najbardziej polski i w jego twórczości pojawiają się wątki i konteksty polskie. Pochodząc ze środowiska wielojęzycznego, mówił też biegle po polsku" - podkreśliła.

"Konferencja ta świadczy o rozwoju studiów żydowskich w Polsce i dużym zainteresowaniu tematyką żydowską w badaniach akademickich" - powiedziała PAP uczestnicząca w wydarzeniu Joanna Nalewajko-Kulikov z Polskiego Towarzystwa Studiów Jidyszystycznych. "Osoba Pereca jest tutaj symboliczna, był on bowiem w żydowskiej Warszawie człowiekiem-instytucją. Wokół niego grupowało się na przełomie XIX i XX w. środowisko literatów i artystów, którzy tworzyli potem nowoczesną kulturę żydowską" - dodała.

Konferencja podzielona jest między dwa miasta, które odegrały w biografii Pereca kluczową rolę. Zamość – miejsce urodzenia pisarza - oraz Warszawę, gdzie powstawały jego najważniejsze utwory, m.in. dramaty Di goldene kejt (1909) i Baj nacht ojfn altn mark (1907), czy opowiadania na motywach chasydzkich i ludowych.

Dokonania Icchoka Lejbusza Pereca uznawanego za ojca literatury jidysz są punktem wyjścia do dyskusji na temat rozwoju kultury jidysz. Jej rozkwit przypada na okres 20-lecia międzywojennego, kiedy w Polsce ukazywało się kilkaset tytułów prasowych wydawanych w jidysz, zarówno gazet codziennych, jak i periodyków poświęconych kinu, literaturze, sztuce, historii i krajoznawstwu. Powodzeniem cieszyły się jidyszowe teatry, prężnie rozwijała się kinematografia.

Międzynarodowe grono naukowców za cel konferencji stawia sobie przypomnienie Pereca nie tylko jako pisarza, ale przede wszystkim jako człowieka-instytucji, dzięki któremu Warszawa przełomu XIX i XX w. stała się prawdziwą stolicą kultury jidysz.

Dlatego też jedna z sesji konferencyjnych odbędzie się w całości w języku jidysz (z tłumaczeniem symultanicznym na język polski), będzie też można posłuchać performatywnego czytania utworów Pereca w oryginale w ramach cyklu wydarzeń „Perecjada”, przygotowanego we współpracy z Fundacją PSW Promocji Sztuki Współczesnej i pod patronatem Polskiego Towarzystwa Studiów Jidyszystycznych.

Ichcok Lejb Perec urodził się 18 maja 1852 roku w Zamościu w szanowanej rodzinie kupieckiej. Był dzieckiem utalentowanym, zatem rodzice nie szczędzili nakładów na jak najlepszą prywatną edukację. Pobożni Żydzi, lecz otwarci, oboje byli dla syna wzorami moralnymi. Poza studiowaniem Talmudu i Tory uczył się języków – biegle znał hebrajski, rosyjski i jidysz, niemiecki i polski. Uczył się też sam – jego lektury były niezwykle rozległe i obejmowały zarówno Majmonidesa, jak i dzieła żydowskiego Oświecenia - Haskali.

W 1870 r. poślubił Sarę, córkę Gabriela Jehudy Lichtenfelda, wraz z którym w 1877 r. wydał swój pierwszy zbiorek wierszy w języku hebrajskim. Wcześniej, w 1874 roku opublikował wiersze w języku polskim, jednak uważał, że literatura żydowska powinna powstawać w językach żydowskich: hebrajskim i jidysz. Zawsze jednak śledził nowości w literaturze polskiej i był z nią zaznajomiony.

Perec próbował utrzymać rodzinę, zakładając młyn, piwiarnię i szkołę, jednak bez większego powodzenia. Małżeństwo nie przetrwało próby czasu i po pięciu latach zostało rozwiązane. Wkrótce poznał swoją drugą żonę, która stała się jego prawdziwą towarzyszką na całe życie – Helenę Ringelheim.

W latach 1876-1877 przebywał w Warszawie, gdzie zdobył uprawnienia do prowadzenia kancelarii adwokackiej. Po powrocie do Zamościa przez 11 lat prowadził prywatną kancelarię. Działał również społecznie – przyczynił się do powstania ochotniczej straży pożarnej w Zamościu, wykładał w szkole wieczorowej dla robotników i był współzałożycielem gimnazjum żydowskiego.

W 1887 r. władze carskie, wskutek donosu, odebrały Perecowi licencję, oskarżając go o wspieranie "polskiego nacjonalizmu" i o szerzenie poglądów socjalistycznych. Nie mogąc wykonywać zawodu, przeniósł się do Warszawy, gdzie znany działacz i myśliciel Nachum Sokołow zaproponował mu udział w projekcie mającym na celu ożywienie społeczności żydowskich z małych miasteczek.

Powstał fabularyzowany reportaż "Bilder fun a prowincrajze in tomaszower powiat in 1890 jor" ("Obrazy z podróży po prowincji w powiecie tomaszowskim w 1890 roku"). Perec, stale pisząc i tworząc, pracował jako urzędnik warszawskiej gminy żydowskiej i mieszkał przy ul. Ceglanej, obecnie ulica ta nosi jego imię.

W 1888 r. Perec zadebiutował jako pisarz – opublikował w I tomie wydawanej przez Szolema Alejchema Jidisze folksbibliotek poemat "Monisz", balladę o żydowskim młodzieńcu, którego wodzi na pokuszenie piękna chrześcijanka Maria. Poemat ten - jak pisze Bella Szwarcman-Czarnota - spotkał się z krytyką, jedynie pisarz i wydawca Jakub Dinezon oznajmił, że oto "pojawiło się na horyzoncie literatury nowe słońce po straszliwej, ciemnej nocy".

W następnych latach Perec pisze opowiadania i artykuły poświęcone nędzy robotników, upośledzonej sytuacji kobiet. Krytykuje także tych, którzy zaczęli wyrażać dążenie do stworzenia ośrodka narodowego w Ziemi Izraela.

Perec stał się pierwszoplanową postacią na scenie żydowskiej Warszawy literackiej. Jego mieszkanie było miejscem spotkań pisarzy wszystkich pokoleń, którzy po latach wspominali swój kontakt z nim jako najważniejszy w życiu lub przełomowy, decydujący o dalszej drodze.

Oprócz własnych utworów wydawał serie: trzytomową "Di jidisze bibliotek" (Biblioteka żydowska), "Literatur un lebn" oraz "Jontew bletlech" (Świąteczne gazetki). Te ostatnie stały się areną walki z niesprawiedliwością społeczną. Perec nadał im celowo neutralną nazwę, by zmylić carską cenzurę. Mówił o sobie, że jest socjalistą, lecz nigdy nie był związany z konkretną partią. Był raczej idealistą niż człowiekiem polityki.

W 1899 r. został aresztowany przez władze carskie podczas nielegalnego zebrania i spędził kilka miesięcy w Cytadeli. Zaczął poszukiwać innej drogi – poprzez ludową tradycję żydowską, poprzez opowieści chasydzkie. Do tej pory był w pewnym sensie zasymilowanym Żydem, ale – jak wielu innych Żydów z jego pokolenia – doznał rozczarowania, gdy po entuzjazmie braterstwa podczas powstania styczniowego i jeszcze po nim nastąpił wzrost antysemityzmu.

W 1908 r., w swoim przemówieniu na konferencji w Czerniowcach, gdzie proklamowano język jidysz jako język narodowy, powiedział, że opowieść chasydzka jest jak biblijna Księga Rodzaju, a pierwszym ludowym poetą jest Nachman z Bracławia.

Pisarz zmarł na atak serca podczas święta Pesach, 3 kwietnia 1915 roku. Jego pogrzeb stał się manifestacją i zgromadził około stu tysięcy osób. Pochowany został na Cmentarzu Okopowym w Warszawie, gdzie do dziś w głównej alei spoczywa w jednym mauzoleum ("Ohel Perec") z Szymonem An-skim, autorem "Dybuka" oraz Jakubem Dinezonem. Tuż po śmierci pisarza opublikowano wiele utworów literackich oraz antologii tekstów poświęconych jego życiu i dziełu. Wiele stowarzyszeń, przedszkoli i szkół żydowskich na całym świecie zostało nazwanych jego nazwiskiem. Jego dzieła zostały wydane w 11 tomach.

Konferencja będzie się odbywała w tłumaczonych symultanicznie językach: polskim, angielskim, jidysz. Będzie też transmitowana na żywo na stronach internetowych Muzeum POLIN, FODZ oraz KUL.

Wśród organizatorów konferencji są: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Polskie Towarzystwo Studiów Jidyszystycznych, Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, Międzynarodowy Ośrodek Badań nad Historią i Dziedzictwem Kulturowym Żydów Europy Środkowej i Wschodniej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II.

Konferencja odbywa się w ramach Global Education Outreach Program i jest możliwa dzięki wsparciu Taube Foundation for Jewish Life & Culture, William K. Bowes, Jr. Foundation oraz Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce. (PAP)

abe/ par/