Prof. Tomasz Strzembosz, 2001 r. Fot. PAP/R. Pietruszka
15 lat temu, 16 października 2004 r., zmarł prof. Tomasz Strzembosz – historyk i badacz dziejów Polski okresu II wojny światowej, profesor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i Instytutu Studiów Politycznych PAN. Strzembosz był również związany z ruchem harcerskim.
Tomasz Strzembosz urodził się 11 września 1930 r. w Warszawie, w rodzinie inteligenckiej jako jeden z trojga rodzeństwa – razem z bratem Adamem (późniejszym profesorem prawa i w latach dziewięćdziesiątych pierwszym prezesem Sądu Najwyższego) oraz siostrą Teresą (w przyszłości działaczką katolicką, współpracowniczką kard. Stefana Wyszyńskiego). W Warszawie ukończył szkołę powszechną. Podczas okupacji uczył się na tajnych kompletach w Gimnazjum i Liceum im. św. Stanisława Kostki w Warszawie.
Po Powstaniu Warszawskim wraz z rodziną znalazł się w Krakowie, gdzie uczęszczał do V Gimnazjum i Liceum. Naukę kontynuował od września 1946 r. w Samorządowym Ogólnokształcącym Gimnazjum i Liceum w Falenicy, w którym zdał maturę w 1949 r. W tym samym roku rozpoczął studia na Wydziale Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Będąc na trzecim roku, przeniósł się na Uniwersytet Warszawski, gdzie od 1951 r. studiował historię ze specjalizacją archiwalną. Po zaliczeniu trzeciego roku Strzembosz z powodów politycznych nie uzyskał zgody na zrobienie magisterium. Powodem było jego zaangażowanie w działalność harcerską oraz protest przeciwko rozwiązaniu Związku Harcerstwa Polskiego i przeniesieniu starszej młodzieży do ZMP.
79 lat temu w Warszawie wybuchło powstanie – największa akcja zbrojna podziemia w okupowanej przez Niemców Europie
Jesienią 1952 r. rozpoczął pracę zawodową w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Warszawie, a następnie w Archiwum Głównym Akt Dawnych. Jednak w sierpniu 1953 r. na wniosek Koła ZMP przy Państwowej Służbie Archiwalnej w Warszawie został usunięty z pracy. Pracował wówczas przez pewien czas jako robotnik. Od 1954 r., przez dwanaście lat, pracował na stanowisku asystenta w Dziale Oświatowym Muzeum Historycznego m. st. Warszawy.
W 1955 r. przed Strzemboszem otworzyła się możliwość ukończenia studiów w systemie zaocznym. Pracę magisterską poświęconą tumultowi warszawskiemu z 1525 r. obronił w marcu 1959 r.
W 1966 r. rozpoczął pracę w Instytucie Historii PAN. W 1972 obronił pracę doktorską na Uniwersytecie Warszawskim, a w 1982 r. habilitował się na Wydziale Humanistycznym KUL. W 1991 r., po zmianach politycznych w Polsce, otrzymał tytuł profesora. Od 1984 pracował na KUL, a od 1991 r. także w Instytucie Studiów Politycznych PAN.
Od 1945 r. Tomasz Strzembosz był związany z harcerstwem. W 1980 r. współtworzył Kręgi Instruktorów im. Andrzeja Małkowskiego, a w 1981 – Niezależny Ruch Harcerski, którego był wiceprzewodniczącym. W 1989 r. był też jednym z twórców Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej – przez dwie kadencje (w latach 1989–1992) był jego przewodniczącym, a następnie honorowym przewodniczącym. W latach 1972–1980 należał do elitarnego Polskiego Klubu Górskiego.
II wojna światowa – 80. rocznica
Od jesieni 1980 r. Strzembosz uczestniczył w pracach „Solidarności” w Instytucie Historii PAN jako wiceprzewodniczący Koła. W latach 1982–1989 był członkiem podziemnej Rady Edukacji Narodowej, a w 1983 r. uczestniczył także w pracach Społecznego Komitetu Wydawnictw Niezależnych. Strzembosz był ponadto w latach 1989–1994 wiceprzewodniczącym Rady Naukowej Archiwum Wschodniego oraz wiceprzewodniczącym Rady Naukowej Instytutu Studiów Politycznych PAN.
Zainteresowania badawcze Tomasza Strzembosza koncentrowały się na tematyce konspiracji niepodległościowej. Był on prekursorem badań nad konspiracyjną walką zbrojną w okupowanej Warszawie, dziejami partyzantki i konspiracji na Kresach Północno-Wschodnich RP w czasie pierwszej okupacji sowieckiej w latach 1939–1941 oraz znawcą sowieckiego systemu okupacyjnego. Jest autorem ponad 100 publikacji, m.in. takich książek jak „Odbijanie i uwalnianie więźniów w Warszawie 1939–1944”, „Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939–1944”, „Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939–1944”, „Refleksje o Polsce i podziemiu 1939–1945”, „Rzeczpospolita podziemna. Społeczeństwo polskie a państwo podziemne 1939–1945”. Strzembosz był również współzałożycielem Komitetu Upamiętniającego Polaków Ratujących Żydów. W 2004 r. otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Miasta Jedwabne.
„Prof. Tomasz Strzembosz niewątpliwie należy do grona najważniejszych polskich historyków, aktywnych w drugiej połowie XX wieku. […] Był człowiekiem, który uczył młodych historyków nie tylko rzemiosła, ale był ich znakomitym wychowawcą. Był kimś więcej niż nauczycielem, wpływał na wrażliwość swoich uczniów i ich sposób postrzegania świata" – mówił PAP w 2014 r. Łukasz Kamiński, ówczesny prezes Instytutu Pamięci Narodowej.
Tomasz Strzembosz zmarł 16 października 2004 r. w Warszawie. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim.
Anna Kruszyńska (PAP)
akr/ skp /
