„Antykomunizm jest reakcją na komunizm. Pojawia się wtedy, gdy komunizm zostaje uznany za ideologię z jakiegoś powodu groźną. Widmo komunizmu pojawiło się w sposób konkretny w historii Europy dopiero wraz z +Manifestem+ tej ideologii”– pisze Andrzej Nowak we wprowadzeniu.
„Manifest komunistyczny” został ogłoszony przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa w Londynie w lutym 1848 roku. Jednak jak wskazuje badacz, „co najmniej już od czasu rewolucji francuskiej, od jej jakobińskiej fazy, idea radykalnego przewrotu nie tylko zaistniała w myśli, ale w praktycznym doświadczeniu – z połączenia ideału równości, ograniczenia lub zniesienia własności – z przemocą”.
„Na ustach wielu słowo postęp, ale w tejże samej chwili na dnie ich serc pomimo ich wiedzy, lecz nie woli, chuć zawistna wszelkiemu światłu, wszelkiej powadze, wszelkiej miłości, zatem chęć poniżania tego, co wyższe, a nie podwyższenie tego, co niższe, zatem chęć zwrotu. Stąd w republikach czerwonych zamiary, godzące na wszelki ład i strój – wściekłe podrywy przeciwko rodzinie i własności – pogarda wszystkich religijnych podań rodu ludzkiego – natomiast niesłychane nabożeństwo do wszelkiego gwałtu – wreszcie dziecinna, dzika, namiętna żądza zupełnego zerwania z przeszłością, jak gdyby przeszłość mogła być kiedy odrzucona z harmonii czasu” – napisał Zygmunt Krasiński w czasie, kiedy ogłaszano „Manifest komunistyczny”.
„Katastrofalna wizja wieszcza w pełni się spełniła w XX w., znacząc swój ślad na mapie świata milionami unicestwionych istnień – tak powstał największy w historii cmentarz ofiar ideologii” – wskazuje Jarosław Szarek, prezes IPN.
Komunizmu doświadczyło kilka pokoleń Polaków. Część z rodaków nie tylko aktywnie tworzyła aparat bezpieczeństwa, ale także dążyła do utrwalenia tej ideologii we wszystkich obszarach życia. Każdy przejaw sprzeciwu wobec władzy był natomiast bezwzględnie tłumiony. „Dlatego nienawiść do stawiających opór antykomunistów była tak duża, że nawet wyklęte zostało samo słowo +antykomunizm+ i to na długo jeszcze po upadku ideologii, czego przykładem jest łączenie tego słowa z dyskredytującymi przymiotnikami czy usunięcie z odlanej już tablicy upamiętniającej Ferdynanda Ossendowskiego określenia +antykomunista+. A to wszystko w Polsce, której zasługi w zwycięskich zmaganiach z komunizmem są pierwszorzędne, żeby wymienić li tylko: powstrzymanie bolszewików w 1920 r., osobę św. Jana Pawła II i +Solidarność+” – zauważa Jarosław Szarek.
Wydana przez IPN publikacja stanowi głos w naukowej dyskusji nad dorobkiem działalności antykomunistycznej środowisk, instytucji czy osób. „Narosłe w PRL mity i przekłamania w kwestii oceny komunizmu i postaw antykomunistycznych jeszcze po odrodzeniu suwerennego państw polskiego były przez wielu badaczy bezkrytycznie przyjmowane i powielane. Zagadnienia te – komunizm i antykomunizm – nie stały się wszakże przedmiotem równomiernego zainteresowania badawczego” – oceniają Piotr Kardela i Karol Sacewicz we wstępie od redakcji.
Zamieszczone w książce teksty można podzielić na dwie grupy – pierwsza obejmuje zagadnienia dotyczące podjętego tematu z perspektywy kraju, natomiast druga przybliża postawy polskiego uchodźstwa niepodległościowego na Zachodzie wobec komunistycznych rządów w Polsce. Wprowadzenie do całości przygotował Andrzej Nowak, który w swoim tekście omówił antykomunizm w myśli polskiej w XIX wieku.
Kolejne teksty zostały poświęcone XX-wiecznym formom antykomunistycznej działalności Polaków. Bogdan Szlachta przyjrzał się krytycznym spojrzeniom Polaków na komunizm. Z kolei Włodzimierz Suleja oraz Krzysztof Kawalec przedstawili stosunek do bolszewizmu w przeddzień odzyskania przez Polskę niepodległości. W tomie znalazły się również artykuły poświęcone państwowym i społecznym postawom antykomunistycznym w międzywojniu. Robert Litwiński omówił działania Ministerstwa Spraw Wewnętrznych II RP wobec komunizmu i komunistów, a Karol Sacewicz przedstawił zorganizowane antykomunistyczne inicjatywy społeczne. Z kolei Konrad Paduszek omówił analogie i antynomie w polskiej propagandzie w wojnie z Rosją Sowiecką, a Marcin Kruszyński scharakteryzował stosunek posłów i ambasadorów RP w Moskwie do komunizmu. Piotr Gontarczyk przedstawił natomiast syjonistów-rewizjonistów jako przyczynek do żydowskiego antykomunizmu w II RP.
W swoim tekście Marek Kornat omówił antykomunizm i antysowietyzm w polskiej myśli politycznej w czasie II wojny światowej, a Krzysztof Kaczmarski na przykładzie Adama Doboszyńskiego przedstawił postawę wobec komunizmu i Związku Sowieckiego. Marcin Bukała ukazał natomiast ruch ludowy w kraju i na emigracji wobec komunizmu i komunistów, a Witold Bagieński – antykomunistyczną „dywersję ideologiczną” jako zagrożenie dla PRL.
W publikacji znalazły się również teksty poświęcone stosunkowi Drugiej Wielkiej Emigracji do komunizmu i komunistów. Tadeusz Wolsza przedstawił obraz komunistów polskich w ujęciu emigracji politycznej na Wyspach Brytyjskich, a Krzysztof Tarka omówił protesty środowisk emigracyjnych przeciwko wizycie Bułganina i Chruszczowa w Wielkiej Brytanii w kwietniu 1956 roku. Czytelnik dowie się również o antykomunizmie Polonii amerykańskiej (tekst Piotra Kardeli), kanadyjskiej (o czym napisał Sławomir Moćkun) oraz o Polkach w Australii wobec komunizmu po 1945 roku (tekst Jana Lencznarowicza). Krzysztof Kania natomiast przedstawił postawy patriotyzmu i antykomunizmu polskiej emigracji niepodległościowej na przykładzie wybranych aspektów działalności Edwarda Raczyńskiego i Jana Nowaka, a Krzysztof Langowski – postawy antykomunistyczne piłsudczyków w Stanach Zjednoczonych.
W publikacji znalazły się również teksty poświęcone różnym formom odniesień Polaków do komunizmu po 1945 roku w mikroskali. Paweł P. Warot w swoim tekście rozważał antykomunizm „Żołnierzy Wyklętych”. Ks. Bogumił Wykowski omówił antykomunizm oraz postawy wobec PPR/PZPR ludności zastanej tzw. Ziem Odzyskanych, a Rafał Sierchuła przedstawił wielkopolskiego antykomunistę, Antoniego Goerne. Krzysztof Sychowicz omówił z kolei antykomunizm w regionie łomżyńskim w XX wieku.
Autorzy tekstów odnieśli się również do działalności antykomunistycznej polskich duchownych. Rafał Łatka zastanawiał się, czy prymas Stefan Wyszyński był antykomunistą. Mariusz Krzysztofiński z kolei przedstawił arcybiskupa Ignacego Tokarczuka jako antykomunistę w sutannie.
W tomie znalazły się również teksty poświęcone działalności antykomunistycznej różnych organizacji. Czytelnik znajdzie zatem artykuły poświęcone Niezależnemu Zrzeszeniu Studentów wobec komunizmu w latach 1980-1988 (autorstwa Wojciecha Polaka), a także antykomunizmowi w Konfederacji Polski Niepodległej (autorstwa Grzegorza Wołka), Federacji Młodzieży Walczącej (autorstwa Bartłomieja Noszczaka) oraz w Solidarności Walczącej (autorstwa Michała Siedziako). Grzegorz Majchrzak zastanawiał się natomiast, czy „Solidarność” była ruchem antykomunistycznym.
W publikacji autorzy tekstów odnieśli się również do działań antykomunistycznych w kulturze. Danuta Jastrzębska-Golonka przedstawiła Dorotę Terakowską jako dziennikarkę niepokorną. Publikację zamyka natomiast artykuł Jana Wiktora Sienkiewicza, w którym autor omówił antykomunizm w polskiej kulturze i sztuce.
Praca zbiorowa pt. „Antykomunizm Polaków w XX wieku” pod redakcją Piotra Kardeli i Karola Sacewicza ukazała się nakładem Instytutu Pamięci Narodowej, w białostockiej serii wydawniczej jako tom 44.
Anna Kruszyńska(PAP)
akr/
