Białołęckie „sanatorium”

Na jego potrzeby wykorzystano część miejscowego więzienia – bloki Oddziału Zewnętrznego I, Oddziału Zewnętrznego II oraz wydzielone sale pawilonu IV Aresztu Śledczego. Białołęcki „internat” należał do największych w kraju i mógł jednocześnie „gościć” 350 mężczyzn, bo to dla nich był przeznaczony. Jednak – jak wynika z danych internowanych – nie znajdowało się w nim jednocześnie więcej niż 300 osób. Ogółem przez ten ośrodek przewinęło się według ustaleń samych zainteresowanych 745 osób.

W zdecydowanej większości byli to działacze opozycji z Warszawy i okolic Oprócz nich umieszczono tam również kilkunastu doradców związku i członków Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” (m.in. Jacka Kuronia, Janusza Onyszkiewicza, Jana Rulewskiego, Henryka Wujca). Ponadto trafiła tam (wiosną 1982 r.) grupa kryminalistów. Jak charakteryzowali się sami internowani: „W jednej czwartej mieliśmy kontakt z przedsierpniową opozycją. W trzech czwartych działaliśmy w komisjach zakładowych >>Solidarności<< – najczęściej jako członkowie założyciele”. Po czym dodawali: „Pobyt tutaj był dla wielu nas szkołą politycznego myślenia. Jedni stawiali w tej szkole pierwsze kroki, uczyli się pytać o przyczyny, widzieć skutki, przyswajali sobie podstawowe kategorie. Inni szlifowali swoją politologiczną wiedzę, próbowali ją na wojennej rzeczywistości, bilansowali zyski i straty, osiągnięcia i błędy […] Każdy z nas poznał wielu ludzi, których inaczej prawie poznać nie był w stanie. Kaprys władzy gromadził w jednej celi działacza opozycji i działacza Z[wiązku] Z[awdodowego] F[unkcjonariuszy] MO, niezależnego dziennikarza i drukarza >>Trybuny Ludu<<, profesora PAN-u i pracownika wodociągów, członków władz regionu z szeregowymi związkowcami, studentów i rencistów”.

Początkowo w Białołęce panowały ciężkie warunki (brudne i zimne cele, brak ciepłej wody, środków higieny, niewystarczające i niesmaczne posiłki, fatalna opieka lekarska) oraz ostry rygor (krótkie spacery, ograniczone widzenia, zamykane cele). Później ulegały one stopniowo poprawie (otwarcie cel, dłuższe spacery etc.). Najgorzej było w pawilonie IV Aresztu Śledczego, gdzie osadzono czołowych działaczy opozycji (zablindowane okna powodujące brak dostępu światła dziennego, brak bieżącej wody). Tak wspominał więzienne początki w białołęckim „internacie” Edward Staniewski: „Prowadzono nas bardzo długim i krętym korytarzem – na ile byliśmy zorientowani – pod ziemią łączącym poszczególne bloki więzienne w Białołęce […] ostatni chyba blok i ostatnie też chyba piętro [pawilonu IV Aresztu Śledczego – GM]. Cela nr 6, a w niej: Jerzy Buława, Witold Chodkiewicz, Stanisław Hausner, Eugeniusz Obręczarek, Ryszard Olechnowicz, Jan Moczulak i ja… Brud niesamowity… cela zapewne od miesięcy niesprzątana… śmieci… ale najgorszy chyba >>kibel<<… rdza i smród…”

Osadzeni w Białołęce nie poddawali się – ich pierwszy bunt zakończony interwencją kompanii Zmotoryzowanych Odwodów Milicji Obywatelskiej miał miejsce już w drugim dniu stanu wojennego i ich internowania. Z kolei 16 grudnia w ramach obchodów kolejnej rocznicy Grudnia ’70 zapalili znicze. Jak relacjonował Waldemar Kuczyński: „O dziewiętnastej zapalamy znicz. Wystawiamy go za okno. Pali się dużym, jasnym płomieniem. Inne cele robią to samo. Wzdłuż pawilonu rząd światełek […] Patrzymy na migocący za oknem płomyk. Nikt się nie odzywa”. Z kolei dzień później rozpoczęli wydawanie własnego pisma, któremu nadali tytuł „AS”. W Ośrodku Odosobnienia w Białołęce ukazywało się zresztą co najmniej siedem tytułów, a najdłużej wychodzącym tytułem był „Koniem przez Świat”, którego przygotowano co najmniej 116 numerów. Pisma te były najczęściej przepisywane odręcznie lub też zdecydowanie rzadziej (np. „Robotnik”) na maszynie do pisania. Jak w wielu innych ośrodkach odosobnienia w białołęckim „internacie” zorganizowano również pocztę obozową.

Stałym „punktem programu” były obchody kolejnych miesięcznic stanu wojennego. Tak tę z 13 marca 1982 r. opisywał Wiktor Mikusiński: „Po celach leci hasło: >>Już zapalać<<. Gasimy światło, zapalamy w otwartym oknie kaganek z margaryny w puszce. Ciemność zalega spacerniak, w oknach pełgają płomyki. OZ-2 zaczyna Rotę, my podchwytujemy tekst. Następnie Boże coś Polskę, echo wali o mur, o baraki, słychać nas w całej Białołęce […] Po chwili hymn. Zalega cisza. OZ-2 śpiewa jeszcze Pieśń konfederatów barskich, my nie znamy słów, więc stoimy zjednoczeni emocją. Pieśń cichnie, zapada milczenie, stoimy kilka minut wpatrzeni w ciemność i iskierki w oknach”. Internowali wielokrotnie urządzali również głodówki, m.in. przeciwko stanowi wojennemu, internowaniu i jego warunkom. I tak np. 27 stycznia 1982 r. miał miejsce jednodniowy protest przeciwko warunkom panującym w pawilonie IV Aresztu Śledczego. Jak informowano: „W głodówce uczestniczyli wszyscy internowani, poza kilkoma poważnie chorymi i kilkoma internowanymi z jednej celi, do której nie dotarła informacja o organizowaniu głodówki. O podjęciu głodówki i jej celach internowani poinformowali indywidualnie pisanymi listami do Ministra MSW, które to listy w dniu głodówki zostały przekazane władzom więziennym”.

O tym, że warunki internowania „opozycyjnej ekstremy” były gorsze pisano nawet w jednym z raportów z inspekcji w Białołęce, z końca marca 1982 r.: „W trakcie kontroli stwierdzono, że 25 internowanych osadzonych zostało w celach IV pawilonu Aresztu Śledczego. Cele nie zostały oddzielone od pozostałych pomieszczeń, w których przebywają tymczasowo aresztowani, nie zostały oznakowane, nie są to kolejne cele w oddziale, lecz poprzedzielane celami dla tymczasowo aresztowanych. Dla internowanych nie opracowano odrębnego porządku dnia, drzwi pomieszczeń są zamknięte, nie korzystają z dodatkowych kąpieli, przedłużonych spacerów, zajęć sportowych na powietrzu oraz zajęć świetlicowych”. Kilkukrotnie dochodziło do prób ucieczek. I tak np. 8 stycznia 1982 r. funkcjonariusze Służby Więziennej odkryli przygotowania do ucieczki zbiorowej – w trakcie przeszukania cel internowanym odebrali 5 piłek do metalu, plany systemu ochrony ośrodka i rysunki przyrządów służących do wyłamywania krat.

Z czasem – o czym była mowa – warunki w jakich przebywali internowani w Ośrodku Odosobnienia w Białołęce poprawiały się, zyskiwali oni coraz większą swobodę. W drugiej połowie sierpnia 1982 r. urządzili nawet obozową olimpiadę. „Otwarcie spartakiady, sztafeta dowolna na dwanaście okrążeń. Nasz zespół >>Wrona Love Supreme<< zajął trzecie miejsce. Nazwy innych zespołów: >>Czerwoni Łowcy Okoni<<, >>Black Wrona Killers<<, >>Kotwice<<…” – zapisał w dzienniku z internowania Mikusiński.

Bo – co trzeba przypomnieć – humor był tym co pozwalało przetrwać łagodzony z czasem, ale jednak nadal więzienny rygor. Jednym z przejawów tego humoru był używany przez nich język – osadzeni w Białołęce opracowali swój własny, swoisty żargon. Znalazł się on w „Koniem przez Świat”. Oto jego próbka: „Jaruzel – pies rasy wilczur, spuszczany nocą z łańcucha w celu pilnowania OZ-II. Służbę pełni na zmianę z Kiszczakiem, od którego jest bardziej melancholijny, często wyje” czy „Kuchnia – tutejsza nie jest banalna. Podajemy kilka przykładowych potraw: beton –białołęcki fenomen kulinarny – jak ugotować pastę z grochem, tak aby smakiem, zapachem i barwą nie przypominała ani jednego, ani drugiego. Przypomina natomiast coś trzeciego, co już raz jedzone. Pazurki – ciecz pełniąca funkcję zupy, składająca się z wody, mleka i części starych przypominających efekt zamiatania salonu >>Pedicure – manicure<<. Recydywa – ciecz podawana w porze obiadowej, której składu, ani ludzki rozum nie rozpozna, ani język nie wypowie, a i próbować niech się nie odważy”.

Nie zawsze jednak internowanym było do śmiechu – zdarzały się (jak to w więzieniu) kipisze, represje czy pobicia osadzonych. „Wraz z innymi osobami internowanymi zostałem wyprowadzony z celi do oddzielnego pomieszczenia, w którym kilkunastu funkcjonariuszy z pałkami w rękach poleciło nam rozebrać się do naga. Zaprotestowałem spokojnie przeciwko temu niesłychanemu pomysłowi […] Przy akompaniamencie wyzwisk wypowiadanych przez niektórych funkcjonariuszy np. >>bydło<<, >>zdrajcy<<, jeden z nich siłą, przy moim biernym oporze, zerwał ze mnie sweter, koszulę, spodnie i slipy, rozrywając i niszcząc przy tym zamek błyskawiczny. W trakcie tej gorszącej sceny jeden z funkcjonariuszy w mundurze oficerskim robił zdjęcia fotograficzne, zaś inny nerwowo bił pałka w parapet okienny” – pisał w skardze do ministra sprawiedliwości Sylwestra Zawadzkiego Jacek Bukowski o wydarzeniach z dnia 1 czerwca 1982 r.

Ośrodek Odosobnienia w Białołęce należał do tych najdłużej funkcjonujących – zlikwidowano go z dniem 23 grudnia 1982 r. Jeszcze dzień wcześniej znajdowało się w nim – jak wynika ze spisu przeprowadzonego przez samych internowanych – około 100 osób. Tak na marginesie nie wszyscy wychodzili z Białołęki na wolność – grupa członków Komisji Krajowej i działaczy Komitetu Obrony Robotników trafiła do więzienia przy Rakowieckiej, jako ostatni dzień przed likwidacją białołęckiego „internatu” Andrzej Gwiazda.

Autor jest pracownikiem Biura Badań Historycznych IPN

Grzegorz Majchrzak

Źródło: Muzeum Historii Polski