Tadeusz Pruszkowski. Fot. NAC
30 czerwca 1942 r. wybitny polski malarz i pedagog, założyciel „Bractwa św. Łukasza” i „Loży Wolnomalarskiej” Tadeusz Pruszkowski został zamordowany przez Niemców w trakcie próby ucieczki po aresztowaniu.
Tadeusz Pruszkowski urodził się 15 kwietnia 1888 r. w Borucicach koło Łęczycy. W Szkole Sztuk Pięknych (SSP) w Warszawie studiował malarstwo u Konrada Krzyżanowskiego.
Naukę kontynuował w Paryżu. Fascynowało go malarstwo Velasqueza, Fransa Halsa i innych mistrzów malarstwa niderlandzkiego. Tam poznał malarkę Zofię Katarzyńską, zwaną "Zuzią" - swoją muzę, późniejszą żonę i modelkę w m.in. w obrazach "Melchancholia" i "Portret z kaktusem".
W 1911 r. był współzałożycielem ugrupowania plastycznego Młoda Sztuka. 5 sierpnia 1914 r. wstąpił jako ochotnik do Legionów Polskich, gdzie służył w 1 Pułku Ułanów. Podczas przerw w walkach na froncie wołyńskim portretował oficerów i żołnierzy Legionów. Służbę wojskową zakończył po trzech latach.
Po odzyskaniu niepodległości został asystentem w warszawskiej SSP (ob. ASP). Na początku lat 20. wstąpił do Stowarzyszenia Artystów Polskich Rytm, promującego idee sztuki narodowej i odmiany nowego klasycyzmu opartego na hiszpańskich i niderlandzkich wzorach łączonych z nawiązaniem do rodzimej tradycji.
"Prusz", jak nazywali go współcześni, cenił warsztatową perfekcję, której oczekiwał od uczniów. W wywiadzie dla „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” mówił: „Głównym celem moim, o którym zawsze pamiętam ucząc, jest wykształcenie uczniów w rzemiośle malarskim na tyle, aby gdziekolwiek się znajdując, mogli utrzymać się na powierzchni życia i nie potrzebowali liczyć na łaskawość i protekcję ludzi” (1928).
Ulubionym miejscem plenerów Pruszkowskiego i jego studentów stał się Kazimierz Dolny, który w latach 20. zyskał status "miasta artystów". Tam zrealizował film "Szczęśliwy wisielec, czyli Kalifornia w Polsce" według scenariusza Feliksa Topolskiego i Henryka Jaworskiego (1926). Tam również, w latach 1937-38 prof. Lech Niemojewski zaprojektował mu słynną willę przy ul. Zamkowej 8, inspirowaną włoskim renensansem. Wraz z ks. Szepietowskim założył Towarzystwo Przyjaciół Kazimierza.
Od połowy lat 20. Pruszkowski był inicjatorem ugrupowań artystycznych Bractwo św. Łukasza (1925-1930), Szkoły Warszawskiej (1929-1939), Loży Wolnomalarskiej (1932-35) i Grupa Czwarta (1935-1936). Portretował m.in. marszałka Józefa Piłsudskiego i przedstawicieli świata artystycznego XX-lecia międzywojennego. Ceniono jego pejzaże i martwe natury.
Jego obrazy był wystawiane na Biennale w Wenecji, w Amsterdamie, Pittsburghu (USA) oraz na I Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu (1929).
Pruszkowski został profesorem SSP, a od 1930 r. - rektorem warszawskiej uczelni. Był członkiem komisji artystycznej, która odpowiadała za wystrój polskich transatlantyków M/S "Batory" i M/S "Piłsudski", które miały być „pływającymi salonami i ambasadami kultury polskiej".
Wraz z uczniami i współpracownikami stworzył siedem kompozycji przedstawiających sceny z dziejów Polski, które w kwietniu 1939 r. trafiły do pawilonu polskiego na wystawie światowej New York World's Fair w Nowym Jorku. Były to: "Spotkanie Bolesława Chrobrego z Ottonem III u grobu św. Wojciecha", "Przyjęcie chrześcijaństwa przez Litwę", "Nadanie przywileju jedlnieńskiego", "Unia lubelska", "Uchwalenie konfederacji warszawskiej o wolności religijnej", "Odsiecz Wiednia", i "Konstytucja 3 maja".
"Prusz" zasłynął nie tylko jako malarz i wykładowca, lecz także jako pilot. Pod koniec lat 20. zdobył licencję lotniczą i kupił w Wielkiej Brytanii awionetkę typu de Havilland DH.60 Moth, która zyskała polskie oznaczenia SP-TUR i nazwę "Sroka". Zorganizował lądowisko koło Kazimierza Dolnego i latał stamtąd do Warszawy.
W 1939 r. samolot przejęty przez Aeroklub Warszawski został ewakuowany do Rumunii. Uczestniczył w zawodach i pokazach samolotowych. Na łamach "Skrzydlatej Polski" publikował teksty o lotnictwie.
Po wybuchu wojny Pruszkowski wraz z żoną powrócił do Warszawy. Pomagał ukrywającym się Żydom. Malował już niewiele. W czerwca 1942 r. został aresztowany przez gestapowców w mieszkaniu przy ul. Lwowskiej 11. Podczas transportu do więzienia na Pawiaku malarz wraz z innym więźniem, sąsiadem ze Lwowskiej podjął próbę ucieczki, podczas której został zastrzelony przez hitlerowców. Pochowano go na terenie ówczesnego boiska RKS "Skra" przy ul. Okopowej 43/47. Później szczątki malarza przeniesiono na Stare Powązki. Tadeusz Pruszkowski jest uznawany za jednego z najwybitniejszych malarzy XX-lecia międzywojennego. (PAP)
Maciej Replewicz
mr/ dki/
