Szczątki samolotu, który rozbił się 2 kwietnia 1969 roku w gminie Zawoja. Fot. PAP/CAF/ J. Olszewski
2 kwietnia 1969 r. na północnym stoku Policy w Paśmie Babiogórskim, na terenie gminy Zawoja (Małopolskie) rozbił się samolot An-24 SP-LTF lecący z Warszawy do Krakowa. Na pokładzie było 47 pasażerów - wśród nich językoznawca prof. Zenon Klemensiewicz - i 6 członków załogi; wszyscy zginęli.
"Uwagę mieszkańców Skawicy, Makowa Podhalańskiego, Suchej Beskidzkiej i Zawoi zwrócił we wczesnych godzinach przedwieczornych nisko lecący nad ich domami pasażerski samolot" - napisał dziennikarz PAP Jerzy Tomaszewski, cytowany przez "Dziennik Polski" 4 kwietnia 1969 r. "Leciał w kierunku pobliskich szczytów gór położonych w pasmie babiogórskim. Lot jego do ostatniej chwili obserwowali m.in. mieszkańcy gajówki w Zawoi-Podpolice: Maria Dyrcz oraz Franciszek i Władysław Kudzia. Opowiadają oni, że w mgnieniu oka utracili widoczność samolotu. Na wysokości jego lotu szalała zamieć śnieżna. Po kilku sekundach w okolicy dał się słyszeć dwukrotnie następujący raz po raz huk. Ludzie skojarzyli sobie, że może mieć to związek z lecącym przed chwilą samolotem. Relacje wskazują iż była wówczas godzina 16.15-16.20" - relacjonował Tomaszewski.
Katastrofa samolotu "Mikołaj Kopernik"
"Pierwsi ratownicy dotarli na miejsce katastrofy około godz. 20. Widok był porażający. Rozerwane na kawałki zwłoki 53 ludzi rozsiane były na przestrzeni kilkuset metrów kwadratowych" - napisał Jerzy Pałosz w "Gazecie Krakowskiej" (1994). "W śniegu znaleziono m.in. oderwaną rękę kobiety, której palce ściskały szminkę. Tą kobietą była Jean Irwin, amerykańska studentka mieszkająca w Polsce. Zegarek +doxa+ znaleziony przy zwłokach prof. Zenona Klemensiewicza zatrzymał się na godz. 16.07" - dodał.
"Odtworzenie rejsowego lotu, który 2 kwietnia 1969 r. odbywał się z Okęcia do Balic wskazywało, że załoga w pewnym momencie przestała się orientować w położeniu samolotu. Kilkakrotnie podawała informacje o czasie przelotu nad radiolatarnią w Jędrzejowie, kiedy znajdowała się już w okolicy Krakowa. Sprzeczności tych nie wychwycili kontrolerzy lotów z Okęcia i Balic" - napisali Karolina Gawlik i Marek Bartosik w "Gazecie Krakowskiej" (2014).
Po latach tak o katastrofie samolotu pisał niedawno zmarły ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski:
"Miałem wtedy 13 lat, ale sprawę dobrze pamiętam. Tym bardziej, że dwóch pasażerów tego lotu znałem osobiście. Pierwszym z nich był prof. Zenon Klemensiewicz, wybitny językoznawca, z którego córką, prof. Ireną Bajerową przyjaźnili się moi rodzice. Drugim ks. Antoni Naumczyk, sąsiad z tej samej ulicy, który w katastrofie tej zginął wraz z żoną i dziećmi (jako duchowny Kościoła polskokatolickiego był żonaty) - wspominał Isakowicz-Zaleski na portalu RMF 24 (2014).
"Dużo o tym tragicznym wydarzeniu opowiadała mi również nieżyjąca już dziś Zofia Tetelowska, założycielka Fundacji im. Brata Alberta w Radwanowicach, której rodzona siostra, Irena Tetelowska, dziennikarka i dyrektor Ośrodka Badań Prasoznawczych w Krakowie, a zarazem asystentka wspomnianego prof. Klemensiewicza, także leciała tym samolotem. Nawiasem mówiąc, miejsca w samolocie ustąpił jej inny z profesorów krakowskich, który dzięki czemu ocalał" - dodał.
Profesorem, który oddał swój bilet Irenie Tetelowskiej, był Walery Pisarek, językoznawca i prasoznawca.
"Pani Zofia, mówiąc wiele o tej tragedii, nigdy nie uwierzyła w oficjalną wersję władz" - wspominał ks. Isakowicz-Zaleski. "A ta zrzucała całą winę na pilotów, którzy mieliby jakoby +przeoczyć+ Kraków i polecieć na ślepo w kierunku pasma Babiej Góry, czyli aż ponad 100 km poza lotnisko w Balicach. Była też nieufna do wielce sensacyjnych, wręcz spiskowych, wersji, które narodziły się wówczas w społeczeństwie. Niemniej jednak uważała, że samolot ktoś celowo skierował w kierunku granic Polski, a władze tuszują prawdziwe przyczyny katastrofy. Czy samolot był uprowadzony? A jeżeli tak, to czy uprowadzili go piloci, czy ktoś z pasażerów? Czy samolot został zestrzelony? A może była jakaś inna przyczyna?" - pytał.
"Zarzuty nieumyślnego spowodowania katastrofy prokuratura postawiła trzem kontrolerom lotów z Balic. Uruchomili oni radar, który nie został formalnie wprowadzony do eksploatacji, bo nikt nie był przeszkolony do jego obsługi" - przypomnieli Gawlik i Bartosik.
W czerwcu 1970 r. postępowanie wobec kontrolerów umorzono na mocy amnestii, uchwalonej z okazji 25-lecia manifestu PKWN. "Potem dostali paszporty i wyjechali na Zachód. Dziś jesteśmy przyzwyczajeni, że podejrzani mają zakaz opuszczania kraju. Kto wie, może to oni znali prawdę?" - powiedział Krzysztof Sojka, autor publikacji "Historia krakowskiego lotniska", cytowany przez "Gazetę Krakowską".
Za wersją, że była to nieudana próba porwania samolotu, świadczyć miało nastawienie jednego z urządzeń pokładowych na radiolatarnię lotniska w Wiedniu.
"Ta sugestia wydawała się o tyle sensowna, że tłumaczyłaby, czemu samolot znalazł się na takim pułapie, by nie był namierzony przez radary oraz czemu leciał na niskiej wysokości akurat nad Beskidami" - ocenił Sojka.
W archiwum IPN znajduje się kilkadziesiąt tomów akt tej sprawy. Na miejscu katastrofy stoi pomnik jej ofiar. Jest również symboliczny - rzeczywisty znajduje się na Cmentarzu Rakowickim - grób prof. Zenona Klemensiewicza, autora fundamentalnej "Historii języka polskiego", jednego z najwybitniejszych językoznawców polskich, długoletniego profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego.
"Historyczną i teoretyczną wiedzę o języku łączył ze szczególną troską o jego piękno zarówno w słowie mówionym, jak i pisanym. Dowodził, że język jako wspólne dobro narodowe winien zawsze stanowić w świadomości społeczeństwa polskiego i jego kulturze wartość niepodważalną. Dlatego też poczesne miejsce w dorobku uczonego zajęła pedagogika językowa, której poświęcił wiele swych prac" - czytamy na stronie Państwowego Wydawnictwa Naukowego.
Zenon Klemensiewicz urodził się 2 września 1891 r. w Tarnowie w rodzinie inteligenckiej. Gimnazjum ukończył w Nowym Sączu w r. 1909. W latach 1909—14 studiował filologię polską i klasyczną na Uniwersytecie Jagiellońskim.
"Jako oficer austriacki brał udział w I wojnie światowej" - przypomniał Tadeusz Bajerski 20 października 1969 r. w trakcie uroczystej akademii żałobnej zorganizowanej na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim.
W latach 1918—19 Klemensiewicz służył w wojsku polskim. Później był nauczycielem w Gimnazjum im. Jana Sobieskiego w Krakowie. W 1925 roku uzyskał doktorat filozofii w zakresie językoznawstwa polonistycznego. W czerwcu 1939 r. objął po Kazimierzu Nitschu kierownictwo katedry języka polskiego na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wśród jego studentów był m.in. Karol Wojtyła, który 30 lat później 8 kwietnia 1969 r. - jako metropolita krakowski - odprawi mszę świętą na jego pogrzebie w kościele św. Anny w Krakowie.
"Po skończeniu wojny właściwie nie potrafi już usiedzieć na miejscu. Za lata 1920—1939 sporządził sobie wykaz kursów dydaktycznych, dla nauczycieli, który dowodzi, że nie było roku — ba, pory roku! — bez kursu lub seminarium. Droga wiedzie przez Radomsk, Piotrków, Nowy Targ, Rygę, Lublin, Kraków, Poznań, Lublin, Warszawę i znów Kraków, Rygę, Toruń, Poznań, Lwów, znów Lwów, Wilno, Katowice, Równe, Kraków, Rygę, Katowice, Białą, Mysłowice, Zakopane, Kraków, Bielsko, Cieszyn" - napisała prof. Krystyna Pisarkowa w "Pamiętniku literackim" (1972).
We wrześniu 1939 r. Zeneon Klemensiewicz jako oficer rezerwy wziął udział w wojnie z Niemcami. Różne żródła podają, że czestniczył w walkach na Podkarpaciu, brał udział w obronie Lwowa.
"Pisze i mówi się pod wpływem źródeł pisanych, że w 1939 r. Klemensiewicz znów wdział mundur i walczył z wrogiem. Nie jest to ścisłe. Rzeczywiście wdział mundur, bo trzymał go w domu — wprawdzie dotarł do Lwowa, zgodnie z przydziałem, ale nie zdążył wśród wrześniowego zamieszania znaleźć swojego dywizjonu. Opowiadał o tym z żalem kilkakrotnie, a słuchacze dziękowali w myślach losowi, że tak sprawę ułożył" - wspominała Pisarkowa.
"Kilkutygodniowy pobyt we Lwowie uchronił go przed wywiezieniem razem z innymi profesorami UJ do obozu koncentracyjnego. W czasie okupacji uczył oficjalnie w prywatnej żeńskiej szkole handlowej w Krakowie, nieoficjalnie zaś brał udział w tajnym nauczaniu gimnazjalnym i uniwersyteckim" - mówił Bajerski.
W 1946 roku Zenon Klemensiewicz został profesorem zwyczajnym i członkiem Polskiej Akademii Umiejętności. W 1954 roku powołano go na członka korespondenta, a w 1961 r na członka rzeczywistego Polskiej Akademii Nauk. Kierował m.in. Pracownią Historii Języka Polskiego i Pracownią Składni Historycznej Języka Polskiego w krakowskim Zakładzie Językoznawstwa PAN.
Ogłosił ok. 600 prac naukowych. "W centrum zainteresowań Profesora zawsze znajdowały się kwestie poprawności językowej i popularyzacji zagadnień językowych. Tej pierwszej poświęcił wiele uwagi na łamach +Języka Polskiego+. Był autorem kilkudziesięciu rozstrzygnięć poprawnościowych szczegółowych i ogólnych. Miał też znaczny wkład w formułowanie zasad ortografii" - napisała Joanna Jabczyk w artykule pt. "Zenon Klemensiewicz - miłośnik języka polskiego" opublikowanym na łamach kwartalnika "Nauczyciel i szkoła" (2002). "Cztery obszary językoznawcze - składnię, historię języka, stylistykę, kulturę języka - uczynił głównym przedmiotem swych badań i poświęcił im wiele prac. Warto wspom nieć również o prywatnej pasji Profesora, jaką był język esperanto" - dodała. "Jedna z Jego pierwszych prac (1927) dotyczyła języka S. Wyspiańskiego, ściślej - środków językowych i doboru materiału językowego stosowanego przez poetę. Jako wybitny znawca tematu Klemensiewicz brał udział w badaniach nad językiem pisarzy doby odrodzenia, analizował język E. Zegadłowicza, J. Słowackiego i M. Dąbrowskiej" - przypomniała.
"Sam Uczony to indywidualność zamknięta i oszczędna, może nawet skąpa w ujmowaniu siebie" - pisała Krystyna Pisarkowa. "Nie zostawił sądów o sobie ani w pismach naukowych — jako językoznawca nie miał okazji i potrzeby mówić w nich o sobie poza tym, że dał świadectwo sprawności i pomysłowości intelektualnej — ani nie wydał pamiętnika. Mało tego. Niszczył w zasadzie korespondencję otrzymywaną, nie zostawił też śladów potrzeby rozwlekłejszych wynurzeń listownych, choć pisywał i co dzień: z frontów pierwszej wojny światowej do matki" - wyjaśniła.
"Mawiało się o nim +Klemens Wspaniały+ ze względu na same walory całokształtu jego stylu, czyli języka i wyglądu, także sposobu bycia i, oczywiście, rzeczowej zawartości wykładów. Wszyscy byliśmy świadomi, że to człowiek niezwykły: wybitny, szlachetny, uczony, +prawdziwy przedwojenny+ i jednocześnie zamiłowany dydaktyk i popularyzator najlepszej polszczyzny" - przypomniała Krystyna Pisarkowa.
"Był wielkim patriotą, co szczególnie przejawiało się w miłości do języka polskiego" - wspominała Irena Bajerowa z domu Klemensiewicz, córka profesora. "To była jeszcze XIX-wieczna cecha polskiego charakteru; gdyż teraz już nie ma takiego umiłowania mowy ojczystej. Wtedy język był skarbem narodowym, ostatnią wartością, która została wszystkim Polakom, chociaż kraj był rozdarty między zaborców. U ojca to umiłowanie języka jako wartości narodowej było szczególnie widoczne" - podkreśliła.
Profesor Zenon Klemensiewicz zginął w katastrofie lotniczej pod Zawoją. Miał 77 lat. (PAP)
autor: Paweł Tomczyk
pat/ drag/jkrz
