„Irysy”, witraż w kamienicy przy ul. Karmelickiej 27 w Krakowie, wyk. Krakowski Zakład Witrażów S.G. Żeleński, 1911 , fot. Maciej Walaszczyk
Wernisaż wystawy pt. „Światłem Malowanie. Witraże i mozaiki z Krakowskiego Zakładu Witrażów S.G. Żeleński (1902–1952)” odbędzie się w czwartek 17 stycznia w Muzeum Archidiecezji Warszawskiej. Prezentacja dokonań pierwszej polskiej firmy tworzącej witraże potrwa do 13 kwietnia.
„Krakowski Zakład Witrażów, Oszkleń Artystycznych i Mozaiki S.G. Żeleński” powstał w 1902 roku z inicjatywy architekta Władysława Ekielskiego i malarza Antoniego Tucha, zaś dwa lata później odkupiony przez architekta Stanisława Gabriela Żeleńskiego (1873-1914)- brata literata Tadeusza Boya-Żeleńskiego (1874-1941) i syna kompozytora Władysława Żeleńskiego (1837-1921).
„Został założony w momencie, gdy Towarzystwo Polska Sztuka Stosowana (1901) próbowało łączyć norwidowską ideę odnowy i rozwoju rzemiosła artystycznego z ideologią ruchu Arts&Crafts” - napisano w zapowiedzi na stronie Muzeum Archidiecezji Warszawskiej. „Do Wielkiej Wojny działał głównie w Galicji, realizował zamówienia do kościołów i do wnętrz świeckich, w których współuczestniczył w koncepcji syntezy sztuk. W Królestwie Polskim miał konkurencję w polskich firmach czynnych w Warszawie. W Wielkim Księstwie Poznańskim, pozbawionym polskich pracowni, Polacy składanie zamówień w Krakowie poczytywali za patriotyczny obowiązek” - wyjaśniono.
Stanisław Gabriel Żeleński krótko kierował zakładem - jego karierę przerwała I wojna światowa. Ciężko ranny w bitwie pod Grądami zmarł 28 sierpnia 1914 roku.
W Odrodzonej Polsce, firma prowadzona przez wdowę, Izę Żeleńską z Madeyskich (1878-1956), dominowała w branży, a najbardziej awangardowe dzieła pojawiły się w gmachach autonomicznego województwa śląskiego.
Z tej pracowni wyszły m.in. witraże znajdujące się w kościele Mariackim (twórcami projektu byli Stanisław Wyspiański i Józef Mehoffer), na Skałce (Adam Bunsch), w Kaplicy Świętokrzyskiej katedry wawelskiej (Mehoffer), kaliskiej katedrze św. Mikołaja (Włodzimierz Przerwa-Tetmajer), tarnowskim kościele Świętej Rodziny (Stefan Matejko) i kościele św. Krzysztofa w Podkowie Leśnej (Jan Henryk Rozen).
Organizatorzy mają świadomość jak trudno jest za pomocą wystawy opowiedzieć o dokonaniach pracowni. Powstałe w niej dzieła – witraże i mozaiki – są ze swej natury przeznaczone głównie do oglądania „na miejscu”, zaś projekty w większości zostały zniszczone. Eksponowana będzie niewielka cząstka ocalałych projektów i kartonów oraz witraże, które nie wymagały demontażu z okien i mają format odpowiedni do ekspozycji w przestrzeni muzealnej sali. „Koniecznym było uzupełnienie ich o i fotografie archiwalne i współczesne fotogramy – inaczej widzowie nie mogliby zobaczyć najbardziej rozpoznawalnych młodopolskich witraży” - informują. Prezentowane będą prace tylko ok. 30 - spośród ponad 150 - autorów współpracujących z Zakładem, w tym Zofii Leśniak, Adama Bunscha, Henryka Uziembły, Stefana W. Matejki.
Świadomie zrezygnowano z pokazania znanych prac Stanisława Wyspiańskiego, Józefa Mehoffera i Włodzimierza Tetmajera. Większość dzieł zgromadzonych na wystawie nigdy nie była wcześniej eksponowana. Wiele jest prac Franciszka Mączyńskiego, związanego z Zakładem od samego początku, a od 1921 r. kierownika artystycznego (tę funkcję ustanowioną przez Żeleńskiego jako pierwszy pełnił Jan Bukowski). Oraz Stefana W. Matejki w latach 1907–14 kierującego działem figuralnym.
„Dotkliwa jest nieobecność niektórych twórców wynikająca z różnych przyczyn. Nie zrezygnowano z pokazania dzieł źle zachowanych, co jest dyskusyjne ze względów estetycznych, ale mają one zwrócić uwagę na problemy związane z ochroną tego kruchego dziedzictwa” - podkreślono w informacji.
„Czy ocalony >>ruchomy<< materiał – w zasobach muzeów i prywatnych właścicieli – okaże się wystarczającą podstawą, aby dać wyobrażenie o linii rozwoju i artystycznej wartości Krakowskiego Zakładu Witrażów, Oszkleń Artystycznych i Mozaiki S.G. Żeleński? Jeśli ktoś z oglądających powie, jak dawny klient firmy, >>nie wiadomo, co jest ładniejsze, czy projekt, czy witraż<< to jej cel będzie spełniony” - czytamy na stronie Muzeum Archidecezji Warszawskiej.
Wystawa „Światłem Malowanie” pokazuje półwiecze dokonań firmy - do jej upaństwowienia w 1952 roku. Potrwa do 13 kwietnia.
W jej trakcie 28 stycznia o godz. 17.30 w Muzeum odbędzie się wykład kuratorki wystawy Danuty Czapczyńskiej-Kleszczyńskiej pt. „Iza z Madeyskich Żeleńska (1878-1956): >>urocza Izia<< – >>dzielna niewiasta<<”, natomiast 4 lutego 9 (godz. 17.30) dr Rozalia Wojkiewicz opowie o „Witrażach w poezji młodopolskiej”. (PAP)
top/ dki/
