Cerkwie w polskich i ukraińskich Karpatach na liście UNESCO

Cerkiew parafialna z 1797 r. (obecnie kościół parafialny rzymskokatolicki pw. NMP Wniebowziętej) trójdzielna, o konstrukcji zrębowej. Budowla zachowała najważniejsze cechy cerkwi zachodniołemkowskiej. Dachy zwieńczone są kopułami cebulastymi ze ślepymi latarniami. We wnętrzu znajdują się polichromie o rokokowo klasycystycznych motywach architektonicznych oraz roślinnych z 1898 r. Zachowały się także fragmenty starszej barokowej polichromii z końca XVIII w. Barokowy ikonostas z XVIII w. przemalowany został w czasie remontu w 1831 r. W nawie - trzy ołtarze boczne z 2. poł. XVIII w. - barokowy z ikoną Pieta, barokowy z ikoną Przemienienia Pańskiego, trzeci, rokokowy z ikoną Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Zachowała się także ambona z malowanymi postaciami ewangelistów (XVIII w.) oraz ikony z XVIII i XIX w.

2. Chotyniec – Cerkiew Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy

woj. podkarpackie, gmina Radymno

Cerkiew z ok. 1600 r. (obecnie filialna cerkiew greckokatolicka) o konstrukcji zrębowej, przedsionek o konstrukcji ramowej. Świątynia nowszego typu halickiego. Ściany nawy, sanktuarium i górnej kaplicy zdobi figuralno-ornamentalna polichromia pochodząca z 1. poł. XVIII w. Na zrębie wschodnim nawy umieszczono pięciokondygnacyjny ikonostas, pochodzący najprawdopodobniej z 1671 r., częściowo zmodyfikowany w 1756 r. Zachował się też ołtarz boczny z ok. 1700 r. Cerkiew jest jedną z najstarszych drewnianych świątyń greckokatolickich w Polsce i reprezentuje rzadki rodzaj cerkwi z galerią wokół kaplicy. Obok cerkwi - pozostałości dawnego cmentarza i drewniana dzwonnica.

3. Kwiatoń – Cerkiew pw. św. Paraskiewy

woj. małopolskie, gmina Uście Gorlickie

Cerkiew z XVII w. (obecnie kościół filialny rzymskokatolicki), trójdzielna, o konstrukcji zrębowej, kryta gontem. Jedna z najlepiej zachowanych klasycznych świątyń zachodniołemkowskich ze wszystkimi atrybutami. Cerkiew o wyjątkowo strzelistej bryle. Polichromia ścian i stropów o motywach architektonicznych z XVIII w. i XIX w. Dekoracje wnętrza: ikonostas pędzla Michała Bogdańskiego z 1904 r., dwa ołtarze boczne z ikonami Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz Zdjęcia z Krzyża, w prezbiterium XIX-wieczny ołtarz. Przykład genialnej kompozycji, najwyższego poziomu umiejętności w zakresie rzemiosła i wspaniałej zręczności stolarzy i cieśli.

4. Owczary – Cerkiew Opieki Bogurodzicy

woj. małopolskie, gmina Sękowa

Cerkiew parafialna z 1653 r. (obecnie kościół filialny rzymskokatolicki), trójdzielna, o konstrukcji zrębowej. Obiekt przebudowywany w XVIII i XIX w. Ściany i dachy kryte gontem, wieże i hełm kryte blachą. Portal zachodni z nadprożem wyciętym w tzw. ośli grzbiet i z wyrytą datą budowy. Nawę i sanktuarium nakrywają kopuły namiotowe. Kompletne dekoracje wnętrz z XVII-XIX w.: barokowy ikonostas, barokowe ołtarze boczne z ikonami Najświętszej Marii Panny i św. Mikołaja. Ściany pokrywają polichromie z XIX i 1. poł. XX w. Cerkiew wraz z otoczonym kamiennym ogrodzeniem dziedzińcem i ceglaną dzwonnicą jest przykładem autentycznej struktury zespołu cerkiewnego. Działania konserwatorskie w tej świątyni zostały wyróżnione międzynarodową nagrodą Europa Nostra. Doskonale zachowana cerkiew reprezentująca typ zachodniołemkowski.

5. Powroźnik – Cerkiew pw. św. Jakuba Młodszego Apostoła

woj. małopolskie, gmina Muszyna

Cerkiew z początków XVII w., przebudowana na początku XIX w. (obecnie kościół parafialny rzymskokatolicki pw. św. Jakuba Młodszego Apostoła), trójdzielna, o konstrukcji zrębowej. W całości kryta gontem. W zakrystii zachowana została unikatowa polichromia figuralna z 1637 r. przedstawiającą sceny ze Starego i Nowego Testamentu. We wnętrzu cenne dekoracje z XVIII -XIX w.: barokowy ikonostas (XVII w.), ołtarz główny z ikoną Matki Bożej z Dzieciątkiem (XVII w.), barokowy ołtarz boczny, rokokowa ambona z 1700 r., ikony z XVII-XIX w. Jest to najstarsza cerkiew w stylu zachodniołemkowskim. Cerkiew stanowi wyjątkowy przykład translokacji drewnianego budynku. W 1813 r. ze względu na powodzie, które występowały w poprzedniej lokalizacji, konstrukcja została przeniesiona przy zachowaniu oryginalnej struktury.

6. Radruż – Cerkiew pw. św. Paraskiewy

woj. podkarpackie, gmina Horyniec Zdrój

Cerkiew wzniesiona około 1583 r. (obecnie filia Muzeum Kresów w Lubaczowie) o konstrukcji zrębowej, starszy wariant cerkwi typu halickiego. Cerkiew otacza przydaszek (soboty) wsparty na wyprofilowanych rysiach. W 2. poł. XVII w. wnętrze nawy oraz sanktuarium pokryto figuralną polichromią. W 1699 r. zamontowano nowy ikonostas o odrębnej konstrukcji. Zespół cerkiewny położony na rozległym, owalnym wzniesieniu składa się z cerkwi otoczonej zabytkowym cmentarzem (najstarsze nagrobki z 1682 r.), monumentalnej drewnianej dzwonnicy o konstrukcji słupowo-ramowej, kamiennego muru z dwiema bramami oraz parterowego kamiennego budynku kostnicy. Jest to najstarsza i najlepiej zachowana cerkiew drewniana w Polsce. Reprezentuje najwcześniejszy etap rozwoju trójdzielnych cerkwi podłużnych pokrytych dachem czterospadowym. Cerkiew zachowała autentyczny kontekst krajobrazowy. Otoczenie cerkwi stanowi przykład oryginalnego układu zespołu cerkiewnego.

7. Smolnik – Cerkiew pw. św. Michała Archanioła

woj. podkarpackie, gmina Lutowiska

Cerkiew z 1791 r. (obecnie kościół filialny rzymskokatolicki),

o konstrukcji zrębowej, trójdzielna, typu bojkowskiego, usytuowana w opuszczonej i rozebranej po 1951 r. wsi. Odremontowana w 1969 r., dzięki czemu odzyskała swoją pierwotną formę. Otoczona przydaszkiem wspartym na rysiach. Wewnątrz nawa i sanktuarium pokryte sklepieniem piramidalnym z załomem. W górnej części ściany ikonostasu zachowana częściowo polichromia z końca XVIII w. z motywami podtrzymywanej przez anioły draperii z medalionami. Elementy pierwotnego wyposażenia cerkwi znajdują się w muzeach we Lwowie, Łańcucie, Sanoku. Znajdujące się we wnętrzu inne obiekty sztuki cerkiewnej – carskie wrota, obrazy pochodzą z rożnych świątyń. Najlepiej zachowany klasyczny przykład cerkwi bojkowskiej na terenie Polski.

8. Turzańsk – Cerkiew pw. św. Michała Archanioła

woj. podkarpackie, gmina Komańcza

Cerkiew greckokatolicka wzniesiona w latach 1801-1803 (obecnie filialna cerkiew prawosławna), zbudowana na planie krzyża, pięciokopułowa. Trójstrefowy ikonostas pochodzi z 1. poł. XIX w., ołtarze boczne z początku XIX w., ikony pędzla J. Bakowczyka z 1895 r. Przed cerkwią stoi trójkondygnacyjna dzwonnica (1817 r.), zwieńczona cebulastym hełmem. Jest to jedna z nielicznych zachowanych cerkwi reprezentujących typ wschodniołemkowski. Polichromie prezentują obrazy związane z początkami chrystianizacji Rusi. Sceny Ewangelii zawierają motywy lokalne - krajobraz okolic Turzańska jako tło dla sceny Męki Pańskiej, Chrystus odwiedzający obejście łemkowskie. Zespół cerkiewny wraz z dzwonnicą, cmentarzem i kamiennym murem wokół stanowi integralną część górskiego krajobrazu. Autentyzmu obiektu dopełnia fakt ciągłości użytkowania przez lokalną łemkowską społeczność, która powróciła do rodzinnej wsi w 1957 r. po okresie deportacji w ramach akcji „Wisła”.

DREWNIANE CERKWIE W UKARIŃSKIM REJONIE KARPAT

1. Drohobycz – Cerkiew św. Jerzego

obwód lwowski, miasto Drohobycz

Cerkiew parafialna wzniesiona w 2. poł. XVII w. (obecnie stanowi część Regionalnego Muzeum Tradycji Ludowych w Drohobyczu). Trójdzielna cerkiew nowego typu halickiego z kryłosami. Szeroka konstrukcja zrębowa nawy głównej zwieńczona ośmioboczną barokową kopułą. Sanktuarium otoczone jest szerokim okapem dachu, który wokół nawy i babińca przekształca się w galerię na rzeźbionych filarach. Ściany konstrukcji nad galerią oraz wierzchołki są pokryte gontem. Wszystkie pomieszczenia we wnętrzu są otwarte. Ściany nawy, narteksu, empory oraz powierzchnia kopuły pokryte są polichromią z XVII i pocz. XVIII w., zachował się także ikonostas z XVII w. Cerkiew reprezentuje najwyższy poziom technologii budowania drewnianych kopuł. Przykład skutecznego zastosowania szerokiej gamy typowych dla budownictwa cerkiewnego technik ciesielskich. Dobrze zachowane dekoracje wnętrza stanowią dowód wysokiej wartości artystycznej i autentyzmu obiektu.

2. Jasina – Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego

obwód zakarpacki, rejon rachowski

Cerkiew parafialna, wzniesiona w 1824 r. (obecnie wspólnie użytkowana przez parafię Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Moskiewskiego i Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego). Zbudowana na planie krzyża, o konstrukcji zrębowej. Cerkiew typu huculskiego, jednokopułowa. Kościół otoczony jest okapem opartym o wsporniki. Ściany, dachy i kopuła namiotowa pokryte są gontem. We wnętrzu zachował się ikonostas, XVIII-wieczne ikony i gonfalon z początków XIX w. Elementem zespołu cerkiewnego jest także stary cmentarz z nagrobkami z różnych okresów oraz położona po północnej strony dwukondygnacyjna, zwieńczona kopułą, drewniana dzwonnica z 1813 r. Jest to jedna z najstarszych i najlepiej zachowanych cerkwi typu huculskiego, wzniesiona na planie krzyża z kopułą w centrum.

3. Matków – Cerkiew św. Dymitra

obwód lwowski, rejon turkowski

Cerkiew wzniesiona w 1838 r. (obecnie parafia greckokatolicka), trójdzielna, o konstrukcji zrębowej. Cerkiew typu bojkowskiego z trzema kopułami. Cerkiew otacza przydaszek wsparty na rysiach, pod którym schowane są dwie zakrystie dobudowane w latach 30. XX w. Wnętrze pokryte jest malowidłami na tekturze z końca XIX w., wykonanymi według wcześniejszego wzoru. Zachowało się wyposażenie z 1. poł. XIX w. - ikonostas, sanktuarium główne i boczne oraz ławy. Najlepszy przykład architektury bojkowskiej spośród 70 zachowanych obiektów. Wartości artystyczne cerkwi są bardzo wysokie dzięki unikatowej konstrukcji, przypominającej wizualnie chińskie pagody. Mimo przemian zabudowy wsi krajobraz otoczenia cerkwi zachował historyczne dyspozycje przestrzenne. Ten wyraźny typ architektury został wprowadzony w XIX w. i występuje na stosunkowo niewielkim obszarze.

4. Potylicz – Cerkiew Zesłania Ducha Świętego

obwód lwowski, rejon żółkiewski

Cerkiew wzniesiona w 1502 r. (obecnie parafia greckokatolicka), trójdzielna, o konstrukcji zrębowej. Świątynia starego typu halickiego. Ściana ponad okapami i dachy pokryte są gontem. Cerkiew otacza przydaszek wsparty na rysiach, pod którym schowane są dwie niewielkie zakrystie – przy ścianie południowej i północnej sanktuarium. Wewnątrz zachowały się: polichromia z 1628 r. i początków XVIII w., ikonostas z XVII w., ława z XVII w. oraz kolekcja ikon z XVI-XVIII w. Najlepiej zachowana cerkiew w archaicznym stylu (jeden z pierwszych etapów ewolucji cerkiewnej architektury drewnianej), stanowi przykład wczesnego stylu konstrukcji cerkwi kopułowych. Doskonale wpisana w otaczający krajobraz. W całości zachowana dekoracja malarska ikonostasu z XVII w. Centralna część z poźnorenesansowymi carskimi wrotami z ornamentem geometrycznym i dwiema ikonami namiestnymi - Najświętszej Maryi Panny i Chrystusa Pantokratora z 1684 r.

5. Rohatyń – Cerkiew Zesłania Ducha Świętego

obwód iwanofrankowski, rejon rohatyński

Cerkiew wzniesiona prawdopodobnie na przełomie XV i XVI w. (obecnie oddział Iwanofrankowskiego Muzeum Sztuki), trójdzielna, o konstrukcji zrębowej. Cerkiew starego typu halickiego. Do zachodniej fasady babińca dobudowano trzykondygnacyjną, kwadratową dzwonnicę słupową połączoną przydaszkiem w jedną całość z cerkwią. Na południowej zewnętrznej ścianie cerkwi widnieją pozostałości polichromii z XVII w. We wnętrzu zachował się ikonostas z 1650 r., kolekcja ikon z XVI-XVIII w., starodruki, rzeźby i płyty nagrobkowe z XVII wieku. Spośród zgłoszonych obiektów jest to najstarsza cerkiew drewniana położona na terenie Ukrainy. Z architektonicznego punktu widzenia jest analogiczna do cerkwi w Radrużu i Potyliczu. Oryginalne wyposażenie wnętrza. Jeden z najlepszych renesansowych ikonostasów na Ukrainie, pochodzący z 1650 r.

6. Werbiąż Niżny – Cerkiew Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy

obwód iwanofrankowski, rejon kołomyjski

Cerkiew parafialna wzniesiona w 1808 r. (obecnie parafia prawosławna Patriarchatu Kijowskiego), na planie krzyża, o konstrukcji zrębowej. Pięciokopułowa cerkiew typu huculskiego. Konstrukcja zrębowa pod okapem otwarta. Wewnątrz polichromia z końca XX w., ikonostas z początków XIX w. Najlepiej rozwinięty przykład ewoluujących etapów cerkwi huculskiej. Obiekt zasługuje na szczególną uwagę, ponieważ stanowi świadectwo wyraźnego, odrębnego stylu architektonicznego, niepodobnego do innych spotykanych w regionie. Cerkiew prezentuje najwyższy kunszt ciesielski.

7. Użok – Cerekiew św. Michała Archanioła

obwód zakarpacki, rejon wielkoberezneński

Cerkiew parafialna wzniesiona w 1745 r. (obecnie parafia prawosławna Patriarchatu Moskiewskiego). Układ trójdzielny, konstrukcja zrębowa z drewna świerkowego. Cerkiew typu bojkowskiego, trójkopułowa. Przestrzenie nawy i sanktuarium otwarte na całą wysokość i ściągnięte krzyżowymi belkami stropowymi. We wnętrzu zachował się ikonostas, ołtarz z XVIII w., XVII-wieczne ikony i starodruki z XVII w. Współczesne elementy wystroju cerkwi nie powinny być oceniane na podstawie kryteriów estetycznych, są one wyrazem autentycznych potrzeb duchowych miejscowej społeczności, która odzyskała wolność praktyk religijnych dopiero po upadku ZSSR i uzyskaniu niezależności przez Ukrainę. Jest to położona najdalej na południe cerkiew bojkowska. Stanowi wyjątkowy przykład trójdzielnej cerkwi z dzwonnicą umieszczoną nad babińcem.

8. Żółkiew – Cerkiew św. Trójcy

obwód lwowski, rejon żółkiewski

Cerkiew wzniesiona w 1720 r. (obecnie parafia greckokatolicka), trójdzielna, o konstrukcji zrębowej. Cerkiew nowego typu halickiego, trójkopułowa. Wysoka ośmioboczna wieża z kopułą góruje nad każdą częścią konstrukcji. Kamienna zakrystia nakryta dwuspadowym dachem dobudowana do wschodniej ściany sanktuarium powstała przed 1750 r. Pod okapem znajduje się otwarta konstrukcja zrębowa, natomiast ściany nad nim pokryte są gontem, podobnie jak kopuły i dachy. W nawie - ikonostas z 1. poł. XVIII w., główny ołtarz, ławy i konfesjonał z XIX w., w sanktuarium - polichromie z końca XVIII w. o motywach architektonicznych z wpisanymi scenami starotestamentalnymi. Jedna z najlepiej zachowanych cerkwi trójkopułowych z XVIII w. Reprezentuje klasyczny typ halicki, którego struktura opiera się na tradycyjnej konstrukcji kijowskiej. W całości zachowało się wyposażenie wnętrza, jest to najlepszy przykład wystroju wnętrza XVIII-wiecznej cerkwi.

agz/ abe/