Cmentarz Żydowski w Warszawie. Fot. PAP/G. Jakubowski
W Warszawie znajduje się wiele cmentarzy wyznaniowych, wśród nich: prawosławny, ewangelicki, żydowski, mariawicki, karaimski oraz dwie nekropolie muzułmańskie (kaukaska i tatarska). Wszystkie mają bogatą historię.
Prawosławny cmentarz, znajdujący się na warszawskiej Woli, założony został w 1841 roku na terenie przylegającym do kościoła pod wezwaniem świętych Wawrzyńca i Stanisława, przejętym przez prawosławnych od katolików na mocy dekretu carskiego z 1834 roku. Początki cmentarza w tym miejscu sięgają okresu powstania listopadowego (1830-31), kiedy zaczęto na nim grzebać ofiary ówczesnych walk w stolicy.
Pierwsze pochówki oficjalne pochodzą z 1840 r. (przedtem prawosławnych grzebano na cmentarzu ewangelicko-augsburskim). W czasie II wojny światowej na cmentarzu dokonywano masowych egzekucji mieszkańców Woli. Mogiła ofiar tych zbrodni znajduje się po prawej stronie od wejścia, a tablica poświęcona pamięci pomordowanych członków Kościoła prawosławnego w latach 1939-1945 umieszczona została na frontowej ścianie cerkwi, wybudowanej w 1905 roku.
Na cmentarzu spoczywają również Gruzini, Ukraińcy, Tatarzy, Cyganie, żołnierze ukraińskich wojsk Petlury, współdziałających w 1920 roku z Wojskiem Polskim, żołnierze radzieccy z lat II wojny światowej, a także żołnierze rosyjscy i ukraińscy walczący po stronie III Rzeszy.
Znajduje się tam również kwatera (wyróżniająca się płaskimi płytami), gdzie pochowano zmarłych w Warszawie niektórych z budowniczych Pałacu Kultury i Nauki. W centralnej części cmentarza usytuowano kaplicę starowierców.
Obecnie cmentarz zajmuje powierzchnię 16 ha i jest podzielony na 101 kwater. W ciągu ponad 150 lat jego istnienia przypuszczalnie pochowano na nim ponad 30 tys. zmarłych, ale dokładna liczba nie jest możliwa do ustalenia z powodu zniszczenia lub zaginięcia dokumentacji nekropolii. Spośród kilku tysięcy nagrobków kilkaset posiada znaczną wartość artystyczną. Spoczywają na nim m.in. takie wybitne postacie jak: prezydent Warszawy Sokrat Starynkiewicz (1820-92), pisarz i poeta rosyjski Michał Arcybaszew (1879-1927), czołowy polski teolog prawosławny ks. Jerzy Klinger (zm. w 1975 r.).
Cmentarz ewangelicko-augsburski przy ulicy Młynarskiej założono w 1792 roku. W tym też roku poświęcono go i odbyły się pierwsze pochówki. Cmentarz został zaprojektowany przez Szymona Bogumiła Zuga (1733-1807), twórcę - wzniesionego 11 lat wcześniej - kościoła ewangelicko-augsburskiego pw. Świętej Trójcy w Śródmieściu Warszawy.
Na cmentarzu tym o powierzchni 7,5 ha pochowano ponad 50 tys. zmarłych, ale liczba ta jest raczej niedoszacowana, ponieważ dokumentacja od momentu jego powstania nie zachowała się w całości, a część z niej została zniszczona. Spoczywa na nim wielu wybitnych Polaków, m.in. Samuel Bogumił Linde - twórca "Słownika Języka Polskiego", Wojciech Gerson - malarz, Michał Szubert - twórca Ogrodu Botanicznego w Warszawie. W czasach nam bliższych pochowano na tym cmentarzu m.in. prof. Marcina Weissa - założyciela szpitala i centrum rehabilitacyjnego w Konstancinie, prof. Stanisława Lorentza - wybitnego historyka sztuki, a także znaną piosenkarkę Annę German. Jest na nim pochowany kapelan ewangelicki duszpasterstwa wojskowego ks. Adam Pilch, który zginął w ubiegłym roku w katastrofie samolotowej pod Smoleńskiem.
Również nekropolia przy ul. Młynarskiej zaznaczyła się w historii Warszawy. Toczyły się na jej terenie walki podczas insurekcji kościuszkowskiej i powstania listopadowego. Cmentarz uległ znacznym zniszczeniom w czasie powstania warszawskiego. Ocalały jednak liczne nagrobki i pomniki.
Kwaterę na swoim cmentarzu ewangelicy odstąpili także Kościołowi prawosławnemu w czasie, gdy jeszcze nie miał on w Warszawie własnego cmentarza. Do dziś zachowały się nagrobki prawosławne, np. rodziny Skworcowów.
Cmentarz ewangelicko-reformowany w Warszawie przy ul. Żytniej 42 został założony w 1792 roku za czasów króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, a fakt ten jest uwieczniony na tablicy mieszczącej się na zewnętrznej stronie murów cmentarnych z prawej strony ul. Młynarskiej. Powstał on w związku z koniecznością zlikwidowania cmentarza położonego na tyłach danego kościoła ewangelicko-reformowanego tj. na tyłach budynku, w którym mieści się obecnie Opera Kameralna, w głębi posesji przy ul. Solidarności 76 a. Pochowano tu m.in. Stefana Żeromskiego i Annę Jantar. Są tu również groby rodów Tepperów, Marconich i Blikle.
W 1806 roku przy ul. Okopowej powstał warszawski cmentarz żydowski. Pierwszy pogrzeb miał miejsce w 1807 roku. Jest to jedna z niewielu czynnych obecnie polskich nekropolii żydowskich.
Już w XIX wieku przestrzegano tradycyjnego porządku, według którego w kwaterach podzielonych na męskie i kobiece osobno chowano żonatych, kawalerów, panny, mężatki i kobiety zmarłe w połogu. Dotychczas ma cmentarzu przy Okopowej pogrzebano ok. 220 tys. zmarłych. Zachowało się blisko 170 tys. nagrobków i mogił.
W nekropolii tej pochowani zostali m.in. przewodniczący Gminy Żydowskiej w getcie warszawskim inż. Adam Czerniaków, historyk Szymon Askenazy, twórca esperanto Ludwik Zamenhoff (1859-1917), pisarz Icchak Perec (1852-1915), wydawca encyklopedii Samuel Orgelbrand (1810-68). Znajdują się tam także groby przodków Antoniego Słonimskiego, symboliczny grób zamordowanego w Treblince Janusza Korczaka oraz mogiła twórczyni Teatru Żydowskiego w Warszawie Estery Kamińskiej.
Na cmentarzu tym znajdują się również groby żołnierzy i oficerów Wojska Polskiego pochodzenia żydowskiego, poległych w obronie Warszawy w 1939 r. Największą część cmentarza zajmują zbiorowe mogiły ofiar terroru hitlerowskiego w latach 1940-1944.
Cmentarz mariawicki przy ul. Wolskiej został otwarty w 1912 roku. Przed wojną służył czterem parafiom mariawickim. Ponieważ wyznawcy tego Kościoła nie byli ludźmi zamożnymi (wywodzili się w większości ze środowiska robotniczego), dawne mogiły nie są okazałe. Natomiast współczesne nie różnią się od pomników na innych cmentarzach.
Przy ul. Redutowej usytuowany jest jedyny w Polsce czynny cmentarz karaimski. Jego początki sięgają 1890 roku. Założony został na odkupionym od Zarządu Cmentarza Prawosławnego placyku z inicjatywy przybyłych do Warszawy z Krymu kupców tytoniowych. Pochowano na nim m.in. wybitnego orientalistę, profesora Uniwersytetu Warszawskiego, Ananiasza Zajączkowskiego (1903-1970).
W Warszawie znajdują się także dwa cmentarze muzułmańskie. Starszy z nich, cmentarz kaukaski, położony przy ul. Młynarskiej, powstał w 1830 roku, gdy gmina muzułmańska zakupiła od luteran niewielką działkę. Spoczął tam pierwszy tłumacz Koranu na język polski, Jan Buczacki. Ze względu na szybkie wyczerpanie miejsc, cmentarz zamknięto już po 37 latach użytkowania. Obecnie jest zabytkiem, niedostępnym dla zwiedzających.
Drugi z cmentarzy muzułmańskich - tatarski - otwarto w 1867 roku przy ul. Tatarskiej. W dobrym stanie zachowała się jedynie prawa strona "miziaru". Pochowano na nim m.in. ostatniego imama Warszawy, Bekiera Eksanowa. Również ta nekropolia jest już zabytkiem, niedostępnym dla zwiedzających.
Stanisław Karnacewicz (PAP)
skz/ bno/
