Tory wiodące do Bramy Śmierci, Auschwitz II-Birkenau. Fot. PAP/J. Bednarczyk
KL Auschwitz istniał ponad 1600 dni - od osadzenia w nim 14 czerwca 1940 r. pierwszych polskich więźniów do 27 stycznia 1945 r., gdy Armia Czerwona wyzwoliła obóz. Niemcy zgładzili tam co najmniej 1,1 mln osób; 90 proc. spośród nich stanowili Żydzi.
Oto kalendarium obozu:
1939
1 września
Wojska niemieckie, bez wypowiedzenia wojny, zaatakowały Polskę, rozpoczynając tym samym II wojnę światową.
koniec roku
W związku z masowymi aresztowaniami Polaków i przepełnieniem więzień na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim w Urzędzie Wyższego Dowódcy SS i Policji we Wrocławiu powstał projekt utworzenia obozu koncentracyjnego dla Polaków.
1940
27 kwietnia
Po szeregu inspekcji różnych obiektów dowódca SS Heinrich Himmler wydał rozkaz założenia obozu koncentracyjnego na terenie byłych polskich koszar artyleryjskich w Oświęcimiu, noszącym wówczas nazwę Auschwitz.
4 maja
Rudolf Hoess otrzymuje nominację na komendanta obozu.
14 czerwca
Niemcy skierowali z Tarnowa do KL Auschwitz pierwszy transport więźniów politycznych złożony z 728 Polaków. Wśród nich była niewielka grupa polskich Żydów.
Dzień ten uznawany jest za początek funkcjonowania obozu. W sumie w latach 1940-1945 w obozie zarejestrowano około 405 tys. więźniów, w tym 270 tys. mężczyzn.
19 czerwca
Pierwsze wysiedlenia okolicznej ludności w celu pozbycia się świadków zbrodni, a także uniemożliwienia kontaktów z więźniami i utrudnienia im ucieczek. Następne wysiedlenia związane były z planami rozbudowy KL Auschwitz.
Łącznie Niemcy wysiedlili z Oświęcimia i pobliskich wsi co najmniej 5 tys. Polaków. Deportowali także do pobliskich gett całą żydowską ludność Oświęcimia - około 7 tys. osób. Zniszczonych zostało osiem wsi, a ponad sto budynków, znajdujących się na terenie miasta Oświęcim w bezpośrednim sąsiedztwie obozu, zostało rozebranych.
6 lipca
Z obozu uciekł pierwszy więzień - Tadeusz Wiejowski (numer obozowy 22). Po ucieczce ukrywał się ponad rok. Jesienią 1941 r. został zatrzymany i osadzony w więzieniu w Jaśle, a następnie rozstrzelany.
Po ucieczce Wiejowskiego Niemcy zarządzili karny apel, który trwał 20 godzin. W „stójce” uczestniczyli wszyscy więźniowie obozu, 1311 osób. Wśród nich był polski Żyd Dawid Wongczewski. Nie przeżył apelu. Zmarł w nocy z 6 na 7 lipca. Stał się pierwszą ofiarą śmiertelną KL Auschwitz.
Ogółem w całej historii obozu na ponad milion osób do niego deportowanych próbę ucieczki podjęło kilkuset więźniów. Najwięcej wśród nich było Polaków, jeńców sowieckich i Żydów. Ucieczka udała się mniej niż 150 osobom. Większość pozostałych została przez Niemców zastrzelona podczas próby ucieczki lub zatrzymana i zamordowana później.
22 września
Do KL Auschwitz przewieziony został rotmistrz Witold Pilecki, który dobrowolnie dał się złapać Niemcom, aby zdobyć informacje na temat obozu i zorganizować w nim ruch oporu. Zarejestrowano go jako Tomasza Serafińskiego (nr 4859).
W Auschwitz rtm. Pilecki utworzył Związek Organizacji Wojskowej. Z obozu uciekł w nocy z 26 na 27 kwietnia 1943 r. Następnie podjął działalność konspiracyjną w AK. Podczas Powstania Warszawskiego walczył w zgrupowaniu "Chrobry II", a po kapitulacji przebywał w obozach jenieckich Lamsdorf i Murnau. Po wyzwoleniu obozu wstąpił do II Korpusu Polskiego we Włoszech. Na rozkaz gen. Andersa w 1945 r. powrócił do kraju, gdzie w maju 1947 r. został aresztowany pod zarzutem prowadzenia działalności na rzecz II Korpusu. Po brutalnym śledztwie i sfingowanym procesie skazano go na śmierć. Egzekucja odbyła się 25 maja 1948 r. w więzieniu na warszawskim Mokotowie. Miejsca jego pochówku władze komunistyczne nie ujawniły.
jesień
Polski ruch oporu przekazał informacje na temat KL Auschwitz polskiemu rządowi na emigracji w Londynie.
22 listopada
Pierwsza egzekucja w KL Auschwitz przez rozstrzelanie. Stracono 40 Polaków.
1941
luty
Płk Kazimierz Rawicz (w obozie pod nazwiskiem Jan Hilkner) założył w obozie Związek Walki Zbrojnej (od 1942 r. Armia Krajowa). Pod koniec 1941 r. ZWZ zainicjował akcję scaleniową obozowego ruchu oporu. Po deportacji Rawicza do KL Mauthausen dowództwo nad organizacją przejął płk Juliusz Gilewicz. Do października 1942 r. większość grup podporządkowała się wspólnemu dowództwu.
1 marca
Do KL Auschwitz po raz pierwszy przyjechał na inspekcję dowódca SS Heinrich Himmler. Rozkazał m. in. rozbudować obóz oraz dostarczyć koncernowi IG Farbenindustrie 10 tys. więźniów do budowy zakładów przemysłowych.
23 kwietnia
W odwecie za ucieczkę więźnia komendant KL Auschwitz Rudolf Hoess po raz pierwszy skazał 10 więźniów na śmierć głodową.
28 maja
Do KL Auschwitz deportowany został franciszkanin ojciec Maksymilian Kolbe (numer 16670). W ostatnich dniach lipca 1941 r., po ucieczce jednego z więźniów, ofiarował życie za nieznanego mu Franciszka Gajowniczka (numer 5659), wyznaczonego na śmierć głodową. Zmarł 14 sierpnia 1941 r. W październiku 1982 r. został kanonizowany przez Jana Pawła II.
6 czerwca
Pierwszy transport czeskich więźniów politycznych. Początek deportacji do KL Auschwitz więźniów nie-Polaków.
10 czerwca
Pierwsza zbiorowa ucieczka więźniów KL Auschwitz. W buncie i ucieczce wzięło udział około 50 więźniów. Na wolność przedostało się tylko dziewięciu. Podczas ucieczki i w wyniku niemieckiego odwetu życie straciło ponad 380 więźniów.
lipiec
Pierwszy transport do KL Auschwitz jeńców sowieckich złożony z kilkuset osób.
3 września
Pierwsze masowe uśmiercenie ludzi w KL Auschwitz przy pomocy gazu Cyklonu B - zginęło około 600 jeńców sowieckich i 250 Polaków.
jesień
Władze obozowe uruchomiły pierwszą komorę gazową w KL Auschwitz I.
październik
Utworzenie na terenie KL Auschwitz I obozu dla sowieckich jeńców wojennych. Ogółem w obozie zgładzono ich około 15 tys.
Rozpoczęcie na terenie zburzonej wsi Brzezinka budowy drugiej części obozu KL Auschwitz II-Birkenau.
11 listopada
W pierwszej egzekucji przed Ścianą Straceń w KL Auschwitz Niemcy rozstrzelali 151 polskich więźniów. Ogółem w tym miejscu rozstrzelano co najmniej kilka tysięcy osób, głównie Polaków.
1942
marzec
Początek deportacji do KL Auschwitz 69 tys. Żydów z Francji i 27 tys. Żydów ze Słowacji.
1 marca
Początek funkcjonowania obozu Auschwitz II-Birkenau i rozpoczęcie masowej zagłady Żydów w komorach gazowych.
26 marca
W KL Auschwitz zostały osadzone pierwsze 2 tys. kobiet, spośród około 130 tys. zarejestrowanych w obozie do końca jego istnienia.
marzec-czerwiec
Uruchomienie prowizorycznych komór gazowych na terenie przyobozowym KL Auschwitz II-Birkenau.
wiosna
Początek funkcjonowania znajdującej się między obozem Auschwitz I i Auschwitz II-Birkenau tak zwanej Judenrampe, gdzie przyjmowano transporty z kierowanymi do Auschwitz Żydami, a także Polakami, Romami oraz więźniami innych narodowości.
maj
Początek deportacji do KL Auschwitz 300 tys. Żydów z Polski i 23 tys. Żydów z Niemiec i Austrii.
4 maja
Esesmani przeprowadzili pierwszą selekcję w Birkenau. Wybrani więźniowie zostali zamordowani w komorze gazowej.
10 czerwca
Bunt i próba zbiorowej ucieczki ok. 350 więźniów polskich z karnej kompanii w Birkenau. Ucieczka udała się 7 z nich, zginęło ponad 300.
lipiec
Początek deportacji do KL Auschwitz 60 tys. Żydów z Holandii.
Uruchomienie podobozu Golleschau przy cementowni w Goleszowie, koło Cieszyna. Był to pierwszy z blisko 50 podobozów KL Auschwitz.
29 lipca
Edward Schulte, niemiecki przemysłowiec i antynazista, przekazał aliantom wiadomość, że Himmler podczas pobytu w KL Auschwitz w lipcu obecny był przy zamordowaniu Cyklonem B 499 Żydów w tak zwanym bunkrze numer 2.
Była to pierwsza tak ścisła wiadomość ze źródeł niemieckich o zagładzie Żydów w komorach gazowych KL Auschwitz. Począwszy od jesieni 1940 r. alianci informowani byli regularnie o tym, co dzieje się w obozie. Informacje te przekazywał im głównie polski rząd na emigracji w Londynie, pozostający w stałym kontakcie z polskim ruchem oporu, działającym zarówno w samym obozie, jak i w jego pobliżu.
sierpień
Początek deportacji do KL Auschwitz 25 tys. Żydów z Belgii i 10 tys. Żydów z Jugosławii.
8 sierpnia
Do KL Auschwitz w transporcie z obozu Westerbork w okupowanej Holandii wraz z 986 Żydami, wśród których kilkudziesięciu było ochrzczonych, deportowano Edytę Stein. W zakonie przyjęła ona imię Teresy Benedykty od Krzyża. Następnego dnia wraz z większością deportowanych, zgładzono ją w komorze gazowej KL Auschwitz II – Birkenau. W 1997 r. została kanonizowana.
październik
Początek deportacji do KL Auschwitz 46 tys. Żydów z Protektoratu Czech i Moraw.
około 5 października
Rewolta w podobozie w Budach, gdzie więziono kobiety z karnej kompanii. Więźniarki z kadry funkcyjnej – niemieckie kryminalistki i prostytutki, a także wartownicy SS, zaatakowali nocą francuskie Żydówki. Zabito 90 kobiet.
30 października
Przy budowanej przez IG Farbenindustrie fabryce kauczuku syntetycznego powstał podobóz Buna, przemianowany później na KL Auschwitz III-Monowitz.
W latach 1942-1944 powstało 47 podobozów i komand zewnętrznych KL Auschwitz. Umieszczeni w nich więźniowie pracowali głównie w niemieckich przedsiębiorstwach przemysłowych.
grudzień
Pierwszy transport do KL Auschwitz Żydów z Norwegii. W sumie w dwóch transportach przywiezionych zostało blisko 700 osób.
13 grudnia
Pierwszy transport do KL Auschwitz Polaków wysiedlanych z Zamojszczyzny w ramach realizacji nazistowskiego „Generalplan Ost” (Generalnego Planu Wschodniego) – wysiedlenia i eksterminacji około 50 milionów Słowian (Polaków, Rosjan, Białorusinów, Ukraińców i innych) oraz skolonizowania przez osadników niemieckich Europy Środkowej i Wschodniej, w tym w pierwszej kolejności ziem polskich.
koniec roku
Lekarze SS rozpoczęli w KL Auschwitz eksperymenty sterylizacyjne na więźniach i więźniarkach.
1942-1943
Powstają grupy oporu złożone z więźniów nie-polskich. Jako pierwsi w 1942 r. rozpoczęli działalność austriaccy komuniści, socjaldemokraci i członkowie Brygad Międzynarodowych z wojny domowej w Hiszpanii.
1943
26 lutego
Utworzenie w Birkenau tak zwanego rodzinnego obozu cygańskiego dla Romów.
marzec
Początek deportacji do KL Auschwitz 55 tys. Żydów z Grecji.
22 marca-25 czerwca
Władze obozowe uruchomiły w KL Auschwitz II-Birkenau cztery krematoria z komorami gazowymi.
maj
W KL Auschwitz powstało dowództwo międzynarodowej Grupy Bojowej Oświęcim. W składzie znaleźli się m. in. Ernst Burger i Józef Cyrankiewicz. Grupa miała lewicowy charakter. W 1944 r. GBO porozumiało się z polską konspiracją obozową, co zaowocowało powołaniem w połowie roku wspólnej Rady Wojskowej Oświęcim. W jej kierownictwie znaleźli się: Lucjan Motyka i Heinrich Duermayer ze strony GBO oraz Bernard Świerczyna i Stanisław Kazuba z ramienia Armii Krajowej. RWO skupiła kadrę oficerską wszystkich narodowości. Jej zadaniem było przygotowanie zbrojnego powstania.
7 czerwca
Pracownicy cywilni zakładów Kruppa rozpoczęli montaż maszyn w wydzierżawionej od władz obozowych hali. W budowę KL Auschwitz zaangażowane były setki niemieckich firm. Wiele z nich, jak przykładowo IG Farbenindustrie lub Siemens, czerpały także dodatkowe zyski z wykorzystania niewolniczej pracy więźniów obozu.
19 lipca
Największa publiczna egzekucja w KL Auschwitz. W odwecie za ucieczkę kilku więźniów i za kontakty z ludnością cywilną esesmani wieszają na szubienicy 12 więźniów Polaków.
wrzesień
Niemcy wpadli na trop konspiracyjnej organizacji Armii Krajowej, która działała w obozie macierzystym Auschwitz, Birkenau oraz podobozie Buna. Aresztowano 74 osoby, w tym wybitnych wojskowych i działaczy politycznych II RP: mjr. Kazimierza Gilewicza, kpt. Tadeusza Paolone, płk. Teofila Dziamę, Jana Mosdorfa i Kazimierza Szafrańskiego. Większość została rozstrzelana 11 października 1943 r.
9 września
Utworzenie w Birkenau tak zwanego obozu rodzinnego Theresienstadt dla Żydów z getta w Terezinie koło Pragi (Protektorat Czech i Moraw).
październik
Początek deportacji do KL Auschwitz 7,5 tysiąca Żydów z Włoch.
11 listopada
Arthur Liebehenschel przejmuje komendanturę obozu.
1944
18 marca
W obozowym urzędzie stanu cywilnego ślub wzięli więzień Rudolf Friemel z Austrii oraz przywieziona z Rzeszy robotnica przymusowa Hiszpanka Margarita Ferrer Rey. To był jedyny ślub w obozie. Zgodę wydał Himmler.
maj
Pierwsze samoloty alianckie przelatujące nad KL Auschwitz wykonały zdjęcia lotnicze, na których widoczne były komory gazowe i dymy ze stosów spaleniskowych. Trzy miesiące później rozpoczęły się amerykańskie i brytyjskie bombardowania położonej o kilka kilometrów od Birkenau fabryki syntetycznego kauczuku i paliw płynnych niemieckiego koncernu IG Farbenindustrie.
8 maja
Rudolf Hoess obejmuje zwierzchnictwo nad garnizonem SS w Auschwitz. Ma nadzorować masową zagładę Żydów z Węgier.
11 maja
Komendantem obozu zostaje Richard Baer, który podlega szefowi garnizonu SS w Auschwitz.
16 maja
Oddanie do użytku bocznicy kolejowej wewnątrz obozu, umożliwiającej dojazd transportów z deportowanymi bezpośrednio pod komory gazowe numer II i III obozu KL Auschwitz II-Birkenau. Początek deportacji do Auschwitz blisko 438 tys. Żydów z Węgier.
Bunt Romów w obozie cygańskim. Niemcy planowali jego likwidacje i zagładę około 6,5 tys. pozostałych przy życiu Romów. Więźniowie nie wyszli jednak z baraków KL Birkenau, czym pokrzyżowali plany SS.
10-12 lipca
Likwidacja tzw. rodzinnego obozu Theresienstadt, utworzonego w Birkenau dla Żydów z getta w Terezinie koło Pragi (Protektorat Czech i Moraw). Niemcy zamordowali w komorach gazowych około 7 tys. Żydów.
sierpień
Początek deportacji do KL Auschwitz 67 tys. Żydów z getta Litzmannstadt (Łódź).
2 sierpnia
Likwidacja „rodzinnego obozu cygańskiego” w Birkenau. Esesmani zamordowali w komorach gazowych blisko 3 tys. Romów.
12 sierpnia
Początek deportacji do KL Auschwitz 13 tys. Polaków, aresztowanych masowo po wybuchu powstania warszawskiego.
5 września
Do KL Auschwitz II-Birkenau dotarł transport z Żydami z okupowanej Holandii. Wśród 1019 deportowanych znajdowała się 15-letnia Anna Frank wraz z rodziną. Napisany przez nią dziennik jest jednym z najważniejszych świadectw Holokaustu i najbardziej przejmujących dokumentów tamtych czasów. Anna zmarła na tyfus w marcu 1945 r. w obozie Bergen-Belsen.
7 października
Bunt Sonderkommando. W trakcie buntu zginęło 3 esesmanów i 450 więźniów Sonderkommando, żydowskich więźniów zmuszanych do spalania w krematoriach zwłok pomordowanych.
listopad
Wstrzymanie akcji masowej zagłady Żydów w komorach gazowych KL Auschwitz. Było to największe w historii obozu wystąpienie więźniów.
1945
6 stycznia
Ostatnia egzekucja w KL Auschwitz około 70 Polaków skazanych na śmierć przez niemiecki sąd doraźny. Cztery Żydówki skazane za pomoc w przygotowaniu buntu Sonderkommando zginęły na szubienicy w ostatniej publicznej egzekucji.
17 stcznia
Początek Marszów Śmierci – esesmani ewakuowali blisko 60 tys. więźniów KL Auschwitz.
21-26 stycznia
Niemcy wysadzili w powietrze komory gazowe i krematoria w KL Birkenau.
27 stycznia
7 tys. więźniów doczekało wyzwolenia KL Auschwitz przez oddziały Armii Czerwonej.
