Rafał Lis próbuje w swojej obszernej pracy ukazać i uwydatnić jeden z najistotniejszych aspektów pisarstwa politycznego okresu Sejmu Czteroletniego (1788-1792), jakim była krytyka dawnej formy rządu polskiego, a co miało potem doprowadzić do uchwalenia wiekopomnej Konstytucji 3 Maja. Nie jest przy tym zainteresowany badaniem przebiegu ówczesnej dyskusji na temat możliwości utrzymania polskiej państwowości jako takiej, bo sądzi, że problematykę tę omówili już dokładnie inni polscy historycy. Koncentruje się natomiast na prześledzeniu ewolucji „republikańskich” rozwiązań ustrojowych proponowanych przez pisarzy politycznych czasów Sejmu Czteroletniego.
Często za republikanizm uważa się rządy demokracji szlacheckiej przeciwstawiane silnej władzy królewskiej, a co w dziejach I Rzeczypospolitej było przedstawiane jako odwieczny dylemat „inter maiestatem ac libertatem”. W omawianej monografii wielokrotnie podkreśla się świadomość polskich pisarzy politycznych co do tego, iż w warunkach ówczesnej dominacji monarchii „oświeconych” w Europie niezwykle trudno było utrzymać sprawnie działające republiki arystokratyczno-szlacheckie. Tym bardziej, że już od dawna takie państwa, jak Wenecja, Genua czy właśnie Polska znajdowały się „w ogniu” krytyki europejskiej z powodu anachroniczności ich rozwiązań ustrojowych. Tego typu kraje coraz mniej liczyły się na arenie międzynarodowej, a ich reformatorzy zaczynali poszukiwać sposobów na wzmocnienie państwowych struktur, korzystając z zewnętrznych rad i inspiracji.
Tak też się działo i w Polsce schyłku XVIII w., gdzie - zdaniem R. Lisa - obficie czerpano z dorobku Jeana Jacquesa Rousseau (autora „Umowy społecznej” oraz „Uwag o rządzie polskim”), a także amerykańskiego myśliciela Thomasa Paine’a. W obu przypadkach chodziło o zradykalizowanie republikańskiej ideologii poprzez jej wzbogacenie o doktrynę suwerenności ludu i o elementy zdecydowanie krytyczne wobec monarchii i arystokracji sprawującej władzę nad ludem. Z drugiej jednak strony wykorzystywano też twórczość Monteskiusza, Davida Hume’a czy Johna Adamsa, którzy to opowiadali się za umiarkowaną monarchią typu angielskiego.
W jednym z pierwszych rozdziałów swojej pracy R. Lis dokonuje właśnie przeglądu polskiej myśli politycznej jeszcze sprzed obrad Sejmu Czteroletniego po to, aby stwierdzić, że już w połowie lat 70-tych XVIII w. widać było te obce wpływy w rozprawach fizjokraty Antoniego Popławskiego, autora słów naszego obecnego hymnu Józefa Wybickiego, czy też utrzymującego kontakty z J. J. Roussseau Michała Wielhorskiego. To ta trójka polskich autorów miała potem dać inspirację do dyskusji z czasów Sejmu Wielkiego. Dyskusja ta stanowi zaś główną, najważniejszą część recenzowanej monografii i zawęża się do omówienia jedynie pięciu ówczesnych pisarzy politycznych: Stanisława Staszica („Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego” i „Przestrogi dla Polski”), Hugona Kołłątaja („Listy Anonima”, „Prawo polityczne narodu polskiego” i „Odezwa do deputacji konstytucyjnej”), Józefa Pawlikowskiego („O poddanych” i „Myśli polityczne dla Polski”), Ignacego Łobarzewskiego („Zaszczyt wolności polskiej” i „Testament polityczny”) oraz Adama Wawrzyńca Rzewuskiego („O formie republikańskiego rządu myśli”).
Wprawdzie R. Lis zastrzega się, że przez jego pracę przewijają się również nazwiska innych autorów tamtego okresu i że dostrzega ich myśl, ale zaraz dodaje, iż są to dzieła „mniejszych rozmiarów” i mniej ważne, a poza tym czuje się zwolniony z obowiązku ich omawiania z powodu wydania książki Anny Grześkowiak-Krwawicz pt. „O formę rządu czy o rząd dusz? Publicystyka polityczna Sejmu Czteroletniego” [Warszawa 2000 r.]. Trudno takie tłumaczenie uznać za wystarczające - zważywszy, że na próżno można szukać w pracy R. Lisa jakiejkolwiek wzmianki o Antonim Trębickim, który już w 1789 r. wydał tom I swojego fundamentalnego kompendium pt. ”Prawo polityczne i cywilne Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego” wraz z własną przedmową pt. ”Uwagi nad prawami polskimi”. Niewątpliwie takiej przedmowy nie da się zaliczyć do publicystyki, skoro stanowi integralną część zbioru praw. Nie można też jej całkowicie pominąć - tym bardziej, że przemyślenia A. Trębickiego częściowo wykorzystał zaledwie rok później sam H. Kołłątaj w swoim „Prawie politycznym narodu polskiego”, współpracujący zresztą z autorem wspomnianego kompendium prawnego. Ponadto w przedmowie A. Trębickiego znajdziemy nie tylko widoczne wpływy myśli Monteskiusza, ale także tak istotne elementy, jak np. postulat wprowadzenia instytucji apelacji do polskiego sądownictwa, równości prawnej wszystkich stanów czy nawet nadania chłopom prawa do wymierzania kary swojemu dziedzicowi. Bez wątpienia były to postulaty wpisujące się w dyskusję na temat umocnienia polskiego republikanizmu poprzez ograniczenie czy wręcz likwidację przywilejów stanowych.
W konkluzji przeprowadzonych przez siebie badań R. Lis stwierdza, że polscy reformatorzy nie zdołali wypracować wspólnego i jednolitego stanowiska wobec republikanizmu. Wręcz przeciwnie: przystali na swoisty kompromis republikańsko-monarchiczny, a którego uwieńczeniem stała się Konstytucja 3 Maja. Rezultatem tego kompromisu było m. in. wprowadzenie sukcesji tronu czy bardzo ograniczonych reform społecznych - o znacznie mniejszym zakresie niż zapowiadano to w pismach wcześniejszych.
Omawiana monografia zainteresuje na pewno zwolenników ustroju republikańskiego czy chętnych do śledzenia dyskusji politycznych odbywających się w Polsce na przestrzeni wieków. Odnosi się jednak nieodparte wrażenie, że większość z poruszanych tam wątków jest już dobrze znana z prac wielu innych historyków i że nie do końca udało się uzyskać efekt zaskoczenia poglądami głoszonymi przez polskich pisarzy politycznych z okresu obrad Sejmu Wielkiego.
Rafał Lis, „W poszukiwaniu prawdziwej Rzeczypospolitej. Główne nurty myśli politycznej Sejmu Czteroletniego”, wyd. Akademia „Ignatianum”- Wydawnictwo WAM, Kraków 2015 r.
dr Mariusz Affek
Źródło: Muzeum Historii Polski
