120 lat temu odsłonięto pomnik Mickiewicza w Krakowie

W przestrzeni miejskiej polskich miast czasów Rzeczypospolitej pomniki upamiętniające bohaterów narodowych były niemal nieobecne. W Warszawie pod koniec istnienia Rzeczypospolitej istniały zaledwie dwa monumenty – kolumna Zygmunta III Wazy oraz pomnik Jana III Sobieskiego w Łazienkach. 

Ten drugi, odsłonięty w 105. rocznicę zwycięstwa pod Wiedniem, stanowił pierwszy przykład świadomego budowania polskiej pamięci historycznej. Cztery lata później, w pierwszą rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 maja, w pobliżu Łazienek rozpoczęto budowę Świątyni Najwyższej Opatrzności, która miała się stać wotum dziękczynnym za reformy Sejmu Wielkiego. Po zaledwie dwóch miesiącach prac ziemnych, po wkroczeniu do Rzeczypospolitej wojsk rosyjskich prace przerwano. Do dziś zachował się obelisk z kamieniem węgielnym pod świątynię znajdujący się dziś w Ogrodzie Botanicznym UW. Upadek państwa położył kres kolejnym próbom upamiętniania ważnych wydarzeń i postaci.

Względne swobody w Królestwie Polskim pozwoliły na upamiętnienie Mikołaja Kopernika, którego pomnik stanął przed siedzibą Królewskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Po klęsce powstania listopadowego miejsce gotowego już pomnika księcia Józefa Poniatowskiego zajął pomnik Iwana Paskiewicza wzniesiony przed Pałacem Namiestnikowskim. W ciągu kolejnych dziesięcioleci władze rosyjskie kontynuowały rusyfikację przestrzeni miejskiej, czego szczytowym przykładem był pomniki oficerów-lojalistów poległych w Noc Listopadową i w czasie bitwy pod Grochowem. Równie wielkie trudności w budowie pomników pojawiały się w zaborze austriackim, szczególnie po likwidacji Rzeczypospolitej Krakowskiej. W okresie jej istnienia udało się m.in. pochować na Wawelu księcia Józefa Poniatowskiego, Tadeusza Kościuszkę oraz wznieść kopiec Kościuszki.

Pomniki Adama Mickiewicza powstawały w różnych miastach ziem polskich – w Warszawie, Poznaniu, Krakowie, we Lwowie. Wszystkie z nich łączy wzniesienie w okresach, gdy Polacy mieli względne swobody kulturowe i polityczne. Pierwszy, w stolicy Wielkopolski przy kościele św. Marcina, odsłonięto już 7 maja 1859 r., zaledwie cztery lata po śmierci Wieszcza. Dziś kopia rzeźby zniszczonej w trakcie okupacji niemieckiej znajduje się na dziedzińcu gmachu Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. 

Kilka lat później idea budowy pomnika Mickiewicza dotarła do Krakowa. Miasto od niedawna cieszyło się swobodami, jakie przysługiwały Galicji po powstaniu Austro-Węgier. W 1869 r. filozof polityczny i zwolennik panslawizmu Karol Libelt opublikował „Rozprawy o odwadze cywilnej, miłości ojczyzny, wychowaniu ludów: na rzecz pomnika dla Adama Mickiewicza, Zygmunta Krasińskiego i Juliusza Słowackiego”. Libelt pisał o znaczeniu literatury i języka narodowego dla rozwoju nowoczesnych narodów. „Naród żyje, dopóki język jego żyje, bez języka narodowego nie ma narodu” – podkreślał. Na częściową realizację jego idei należało czekać jeszcze ćwierć wieku. 

Ostatecznie nie zbudowano wspólnego pomnika trzech wieszczów, lecz monument Adama Mickiewicza na setną rocznicę jego urodzin. Jednocześnie trwała dyskusja o miejscu wzniesienia pomnika. Rozważano m.in. Planty, plac przed budowanym wówczas Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz koncepcję wzniesienia na Rynku, tak aby wieszcz patrzył w stronę Wawelu. Ostatecznie po długich sporach zdecydowano się na wybudowanie pomnika po wschodniej stronie Rynku Głównego, między Sukiennicami a wylotem ulicy Siennej.

W 1881 r. zakończono społeczną zbiórkę funduszy i ogłoszono konkurs na projekt. Największe kontrowersje wzbudziło dopuszczenie do konkursu rzeźbiarzy niebędących Polakami. Argumentowano, że nie rozumieją twórczości Mickiewicza. Mimo to na konkurs wpłynęło 27 prac, które oceniała komisja złożona z wybitnych artystów, byli w niej m.in. Wojciech Gerson, Juliusz Kossak i Henryk Rodakowski. Wybrali projekt nieznanego rzeźbiarza Tomasza Dykasa. Decyzja wzbudziła kontrowersje i protesty środowisk artystycznych. Ostatecznie projekt nie został zrealizowany. Później Dykas zaprojektował trzy inne pomniki Mickiewicza, m.in. zbudowany w Przemyślu w 1891 r. W kolejnym konkursie ponownie zwyciężyła praca Tomasza Dykasa, ale komisja wniosła do niej wiele poprawek. Znów konkurs nie przyniósł rezultatów. Proponowano budowę pomnika według rysunków Jana Matejki, lecz w tym przypadku krytykowano koncepcję Mickiewicza zasiadającego na ogromnym tronie, w liściach laurowych na głowie i z odsłoniętym torsem. Wieszczowi miały towarzyszyć dwie muzy.

W 1888 r. wybrano projekt Teodora Rygiera. Nad pomnikiem pracował w Rzymie, z dala od krakowskich dyskusji i swar. Ostatecznie sama rzeźba była gotowa dopiero w 1894 r. W tym samym czasie na Rynku wzniesiono postument i zamontowano trzy z czterech planowanych rzeźb muz. Wreszcie na postumencie pojawiła się rzeźba wieszcza, ale natychmiast zasłonięto ją drewnianą konstrukcją. Wizerunek Adama Mickiewicza wzbudził konsternację. Krytykowano przystrojenie go wieńcem laurowym. Na żądanie władz miasta Rygier przez kolejne cztery lata poprawiał jego wygląd. 

Odsłonięcie pomnika nastąpiło 26 czerwca 1898 r. Na stopniach pomnika umieszczono alegoryczne postaci symbolizujące Ojczyznę (wskazuje na Mickiewicza), Poezję (kobieta z lutnią i dziewczynką), Męstwo (rycerz) oraz Naukę (starzec z chłopcem). Na froncie pomnika umieszczono dedykację: „Adamowi Mickiewiczowi Naród”. Pół roku później, 24 grudnia 1898 r., odsłonięto pomnik Adama Mickiewicza w Warszawie.

Pomnik przetrwał ponad cztery dekady. 17 sierpnia 1940 r. został zniszczony przez Niemców. Po wojnie odnaleziono go pociętego na części na złomowisku w Hamburgu. Ponowne odsłonięcie nastąpiło 26 listopada 1955 r., w setną rocznicę śmierci Mickiewicza. Dziś nie wzbudza kontrowersji, czego dowodem jest wspólne zamiłowanie do „Adasia” wyrażane przez krakowskie kwiaciarki, maturzystów, studentów, żołnierzy przechodzących „do cywila” i kibiców obu najważniejszych krakowskich klubów piłkarskich.

Michał Szukała (PAP)
szuk/skp/