Kwatera "Żelaznej Kompanii" na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie

Po II wojnie światowej, w trudnych czasach komunistycznych, pozostali we Lwowie Polacy pamiętali o tej kwaterze – nadal była ona dla nich miejscem wyrażania patriotycznych uczuć. Zapalano tam znicze i składano kwiaty. Niestety, w latach 80-tych XX wieku rozpoczęło się niszczenie kwatery – pojawiły się w niej nowe pochówki, zaburzające układ i rujnujące krzyże powstańcze.

W 1996 r. członkowie Polskiego Towarzystwa Opieki nad Grobami Wojskowymi we Lwowie uporządkowali kwaterę, jednak nie byli w stanie doprowadzić do usunięcia bezprawnie ustawionych obcych nagrobków.

W 2017 roku Fundacja Dziedzictwa Kulturowego zdecydowała, by w pierwszej kolejności poddać pełnej konserwacji dwa najbardziej okazałe obiekty z kwatery „Żelaznej Kompanii” – Pomnik Chwały oraz grób Jana Pfeiffera. Zespołami konserwatorów kierowali Anna Sztymelska-Karczewska i Radosław Tusznio. Na Pomniku Chwały odtworzono przedwojenny napis memoratywny. Prace będą kontynuowane w 2018 r.

Historia kwatery „Żelaznej Kompanii”

Kwatera powstańców listopadowych na Cmentarzu Łyczakowskim, położona jest w polu oznaczonym jako 71. Została założona z inicjatywy członków Rady Miejskiej i prezydenta Lwowa Michała Gnoińskiego w 1880 r., w przededniu 50. rocznicy wybuchu powstania. Akt ten wpisywał się w cały program wydarzeń związanych z obchodami rocznicy i stał się najtrwalszym upamiętnieniem.

W latach 1881-1916 w kwaterze pochowano 47 uczestników powstańczego zrywu. Mogiły blisko 150 innych uczestników powstania, zmarłych przed 1880 r., są rozsiane po całym cmentarzu.

Początkowo kwatera powstańcza oddzielona była od pozostałych kwater niskim żywopłotem. W jej obrębie znalazło się kilka pomników nagrobnych oraz cztery szeregi prostych metalowych krzyży z owalnymi tabliczkami. W centrum kwatery umieszczono wzniesiony w 1886 r. przez Henryka Karola Periera Pomnik Chwały, tzw. „Sarkofag Żelaznej Kompanii”. Został ozdobiony rzeźbami przedstawiającymi sztandar, wieniec laurowy, leżące pośrodku ułańskie czako oraz kartusz z herbami Polski, Litwy i Rusi. Pomnik zwieńczyła rzeźba orła zrywającego się do lotu.

Pierwotnie u dołu sarkofagu znajdował się napis: Weteranom Wojska Polskiego z 1830/31, jednak w czasach sowieckich został on zniszczony (odtworzono go podczas tegorocznych prac konserwatorskich). Zachowana do czasów współczesnych inskrypcja wyryta na sarkofagu, jest cytatem z poematu Wergiliusza: "Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor" ("Niech z kości naszych powstanie mściciel").

Nazwa kwatery wywodzi się od żelaznych krzyży ustawionych na grobach powstańców.

Tylko na kilku powstańczych mogiłach wzniesiono kamienne nagrobki. Są to groby IGNACEGO JASIEŃSKIEGO herbu Rawicz (1813-1887) – z 2 pułku ułanów; LUDWIKA JULIANA SKOLIMOWSKIEGO (1813-1888; porucznika JANA KANTEGO CZERCZYKA (1812-1899).

Bogato rzeźbiony nagrobek ma też RAFAŁ LELIWA MIERZYŃSKI (1805-1891), oficer pułku strzelców konnych w powstaniu 1830 r., odznaczony krzyżem Virtuti Militari. Jego grób to leżąca prostokątna płyta, na której umieszczono wyrzeźbione wysokie ułańskie czako, skrzyżowane szable oraz kartusz herbowy. JAN PFEIFFER (1811-1883), żołnierz 2 pułku ułanów z 1830 r., został pochowany wraz z małżonką Marią. Grobowiec małżonków jest zwieńczony niskim krzyżem umieszczonym na ciekawej w formie podstawie, zawierającej inskrypcję. Płyta grobowa została ozdobiona płaskorzeźbą z motywami militarnymi. Na grobie JÓZEFA CZARNECKIEGO została umieszczona prosta pozioma płyta z wyrytym krzyżem i lakonicznym napisem „Józef Łodzia Czarnecki żołnierz Wojsk Polskich 1830, 1809 – 28 VI 1897, Cześć jego pamięci”.

Pod prostymi metalowymi krzyżami zostali pochowani:

JÓZEF BABIŃSKI (1814-1897); MICHAŁ BARYCKI (1813-1891); JAN BECK (1811-1895); HENRYK BOGDANOWSKI (1804-1887), autor cennych pamiętników; w powstaniu walczył w szeregach Legii Wołyńsko-Rusko-Litewskiej; po upadku powstania powrócił do Lwowa i zaangażował się w działalność tajnych związków, za co był więziony. W grobie spoczywa wraz z żoną Emilią (1810-1890).

ANTONI WOJCIECH BOGUCKI (1812-1881), w powstaniu walczył w szeregach 5 pułku ułanów, brał udział w bitwie pod Olszynką Grochowską. Za udział w powstaniu więziono go w Cytadeli Warszawskiej, a następnie skazano na 15 lat katorgi. Trzy razy uciekał z Sybiru, lecz bezskutecznie; po zwolnieniu na mocy amnestii w 1846 r. powrócił do Galicji i w okresie Powstania Styczniowego prowadził ożywioną działalność. Był organizatorem powstania w powiecie tarnopolskim i brzeżańskim. Początkowo został pochowany na Cmentarzu Stryjskim, a następnie w 1936 r. przeniesiony na kwaterę „Żelaznej Kompanii”.

Tu też są pochowani: MACIEJ BOMBIŃSKI (1808-1885); KACPER CIĘGLEWICZ (1807-1886), tłumacz Horacego, F. Schillera i G. Byrona. Słynny emisariusz, w połowie 1831 r. przedarł się do Warszawy, po czym brał udział w walkach na na Litwie. Po upadku powstania wrócił do Galicji i rozpoczął działalność konspiracyjną, za którą był więziony w twierdzy Kufstein. Po uwolnieniu przebywał na emigracji w Paryżu, później jednak powrócił do Lwowa.

Metalowe krzyże widnieją również nad grobami, w których są pochowani: WŁADYSŁAW CZAPLICKI, literat, więzień stanu;

WILHELM TOPÓR-DŁUGOBORSKI (1813-1885); EDWARD EMMOUT (1806-1893), oficer; SEWERYN GĘDZIERSKI (1813-1886); JAN GRANATOWSKI; (1811-1891); ŁUKASZ HAŁAKOWSKI (1806-1888); JAKUB ISKAŃSKI (1810-1885); FRANCISZEK KASPERSKI (1807-1885);

ALEKSANDER KOCIAŁKIEWICZ (1812-1894); WŁADYSŁAW KONOPACKI (1818-1884); WINCENTY IGNACY KOSTRZEWSKI (1811-1894), w powstaniu brał udział w stopniu porucznika, walczył w Legionie Wołyńskim i w 7 pułku ułanów. Po upadku powstania wyemigrował do Francji, gdzie działał w Towarzystwie Demokratycznym Polskim. Po upadku Komuny Paryskiej został aresztowany przez władze francuskie na podstawie donosu rosyjskiego ambasadora. Zwolniony cierpiał biedę, przez pewien czas był towarzyszem niedoli Cypriana Kamila Norwida w Domu św. Kazimierza. Tuż przed śmiercią wrócił do Lwowa gdzie zmarł.

W kwaterze "Żelaznej Kompanii" w grobach "pod krzyżami" spoczywają: FLIKS KRUKOWIECKI (1805-1890); TANISŁAW KRUSZEWSKI (1809-1885); HERONIM ONUFRY KUNASZOWSKI (1806-1885), autor wydanego we Lwowie słownika biograficznego powstańców 1831 r. W powstaniu walczył w randze oficera I szwadronu Legii Wołyńsko-Rusko-Litewskiej. Po upadku powstania znany był jako działacz Galicyjskiego Towarzystwa Kredytowego. Wziął udział w działaniach powstańczych 1863 r., później został wiceprezesem Towarzystwa Opieki nad Weteranami 1831 r. W kwaterze spoczęła także jego żona Ludwina.

Pochowani są tam także MAKSYMILIAN KUNASZOWSKI (1792-1855), brat Onufrego Hieronima, uczestnik działań powstańczych 1831 r.; KAZIMIERZ KWIATKOWSKI (1800-1897), kawaler Virtuti Militari; JÓZEF LESZCZYŃSKI (1800-1897); BOGUSŁAW LONGCHAMPS de BÉRIER (1808-1888), wzięty lwowski lekarz. Do powstania poszedł ze swym bratem bliźniakiem - Wincentym. Brał udział w bitwie pod Iłżą 9 sierpnia 1831 r., po której awansowano go na wachmistrza. W późniejszym okresie był jednym z inicjatorów powołania Komisji Lwowskiej Towarzystwa Opieki Weteranów 1831 r. i utworzenia kwatery „Żelaznej Kompanii”. Na krótko przed śmiercią uczestniczył także w organizowaniu Towarzystwa Weteranów 1863 r. W kwaterze powstańczej został pochowany wraz z żoną Leokadią z Deputowiczów. Później w tym grobie został też pochowany ich syn Franciszek (1840-1914), pionier polskiego przemysłu naftowego, uczestnik powstania 1863 r., adiutant gen. Wróblewskiego oraz jego żona, Wanda z Dybowskich (1842-1915).

Spoczywają tu również: WINCENTY LORENZ (1804-1884); EUZEBIUSZ OSTROWSKI (1807-1890); SZYMON PAWŁOWSKI (1805-1890); JERZY PIAZZA (1804-1893); IZYDOR POMIANKOWSKI (1813-1895), w powstaniu walczył w Legii Nadwiślańskiej, uczestniczył w bitwach pod Iłżą i Przytykiem. Pod Chodczą Górą dostał się do niewoli, z której został zwolniony w 1832 r. dzięki zabiegom rodziny; KAZIMIERZ POTOCKI (1809-1886); ALOJZY PRZEŹDZIECKI (1800-1897); JÓZEF REITZENHEIM (1809-1883), syn wpływowego urzędnika austriackiego. Przedzierał się samotnie do Warszawy, aby wziąć udział w powstaniu; wstąpił do 5 pułku ułanów. Walczył pod Grochowem, Ostrołęką i w wielu innych bitwach. Został odznaczony krzyżem Virtuti Militari. Dzieje 5 pułku ułanów opisał w obszernej monografii wydanej w 1878 r. W 1832 r. wyemigrował do Francji, gdzie był współzałożycielem Biblioteki Polskiej i aktywnym członkiem Towarzystwa Statystycznego i Historycznego. Zaprzyjaźnił się z Juliuszem Słowackim, otaczał go opieką, a po jego śmierci opiekował się jego grobem na cmentarzu Montmartre. Wiele lat poświęcił sprawie budowy katakumb na tym cmentarzu dla wybitnych polskich emigrantów. W czasie Powstania Styczniowego przyjechał do kraju i walczył w oddziałach na Wołyniu. Pod koniec życia wrócił do Lwowa. W kościele Dominikanów znajduje się tablica poświęcona jego pamięci.

Krzyże widnieją też na mogiłach, w których spoczywają: STANISŁAW RUTKOWSKI (1802-1893), podoficer; WIKTOR SIEMIĄTKOWSKI; (1806-1884); ANTONI SKALIŃSKI (1806-1895); JÓZEF SOWIŃSKI (1811-1893); KAROL SZMELZ (1812-1885), oficer; KAROL TYTZ (1807-1898); JÓZEF ZAWAŁKIEWICZ (1815-1885); KAROL ŻMIGRODZKI (1809-1885), podoficer.

Pomimo iż we wszystkich źródłach wymienia się liczbę 47 grobów w kwaterze „Żelaznej Kompanii”, to sam Aleksander Medyński, autor szczegółowej monografii Cmentarza Łyczakowskiego wymienia jeszcze trzy dodatkowe nazwiska powstańców pochowanych w tej kwaterze. Są to: GABRIEL KRASUSKI (1837-1885) uczestnik walk. 1863/64, artysta-rzeźbiarz; JAN ALEKSANDER ŁUNIEWSKI (1834-1887), uczestnik walk 1863/64; KSAWERY OSTROWSKI (1841-1890), uczestnik walk 1863/64;

Marian Weber w analogicznym opracowaniu wymienia jeszcze jednego powstańca tu pochowanego, mianowicie ALEKSANDRA BIEŃCZYCKIEGO.

oprac. Teresa Zachara, MKiDN

Bibliografia:

Medyński Aleksander, Lwów: ilustrowany przewodnik dla zwiedzających miasto, Warszawa 1990, reprint;

Michalska-Bracha Lidia, „Zwyczaj narodowy czy fakt polityczny”? Wokół jubileuszu pięćdziesięciolecia powstania listopadowego we Lwowie, w: http://repozytorium.ur.edu.pl/handle/item/2086 [dostęp 23 XI 2017];

Weber Marian, Opieka nad grobami bohaterów we Wschodniej Małopolsce, Lwów 1929;

Z prac Polskiego Towarzystwa Opieki nad Grobami Wojskowymi, w: „Gazeta Lwowska” nr 5-6 (145-146), 18.03.1997;

Ziółkowska Ewa, Kwatera powstańców listopadowych na Cmentarzu Łyczakowskim, w: „Przeszłość i Pamięć” nr 4 (13), X-XII.1999.

abe/mjs