Bolesław III Krzywousty urodził się 20 sierpnia 1086 r. Jego rodzicami byli książę Władysław Herman oraz Judyta, córka władcy Czech Wratysława II. W okresie jego dzieciństwa władza książęca jego ojca została poważnie osłabiona przez wpływy wysokiego urzędnika dworskiego palatyna Sieciecha oraz konieczność podzielenia się władzą z synem Bolesława Śmiałego Mieszkiem Bolesławowicem, który powrócił z wygnania na Węgry.
Sytuację przyszłego władcy komplikował przyrodni brat Zbigniew, który pochodził z nielegalnego z punktu widzenia Kościoła związku jego ojca. W 1089 r. syn Bolesława Śmiałego został otruty, a Zbigniew wysłany do klasztoru. Kilka lat później obalony został niezwykle wpływowy Sieciech. W 1097 r. Władysław Herman uznał Zbigniewa za legalnego syna. Wkrótce potem nastąpił podział księstwa formalnie rządzonego przez Władysława Hermana pomiędzy Zbigniewa (objął Mazowsze i Wielkopolskę) a Bolesława (rządził Małopolską i Śląskiem). Ich ojciec zmarł w 1102 r.
Konflikt Krzywoustego o władzę
Bolesław Krzywousty sprzymierzył się z Rusią i Węgrami. Ożenił się z księżniczką ruską Zbysławą. Prowadził politykę wymierzoną w Czechy. Po zawarciu korzystnego pokoju przystąpił do wojny ze swoim bratem. Bardzo szybko opanował Wielkopolskę. W 1108 r. ostatecznie pokonał Zbigniewa i zmusił do opuszczenia zjednoczonego państwa. Brat Krzywoustego udał się do wrogich mu Czech. Konflikt o władzę w tym kraju oraz wpływy Zbigniewa sprowokowały niemiecki najazd na Polskę. W 1109 r. atak został odparty m.in. dzięki bohaterskiej obronie Głogowa. Ostatecznie dwa lata później zawarto pokój z Czechami i Niemcami.
Po wojnie z cesarstwem Bolesław zawarł małżeństwo z pochodzącą ze Szwabii Salomeą z Bergu. W wyniku ustaleń traktatów Zbigniew powrócił do Polski. Wkrótce potem Bolesław w obawie przez ponownym konfliktem z bratem pojmał go i oślepił. Zbigniew zmarł prawdopodobnie w 1113 r. w opactwie benedyktyńskim w Tyńcu. Postępowanie wobec brata spotkało się z negatywną oceną społeczeństwa. Aby odkupić winy, Bolesław odbył publiczną pokutę.
Dużą część samodzielnego panowania Bolesława Krzywoustego zajęły konflikty o Pomorze. W 1119 r. rozpoczął podbój tych ziem. Dwa lata później wojska polskie zajęły Szczecin i wkroczyły na Rugię. Pomorze Zachodnie stało się lennem Polski i rozpoczęła się wspierana przez księcia akcja chrystianizacyjna. Według Galla Anonima z tej wyprawy pochodzi najstarsza zachowana polska pieśń, zaczynająca się od słów „Naszym ojcom wystarczały ryby słone i cuchnące”.
W 1131 r. Bolesław zaangażował się w konflikt o władzę na Węgrzech. Wyprawa w celu poparcia jednego z kandydatów do tronu zakończyła się klęską wojsk polskich oraz najazdem Czechów na Śląsk. Krzywousty znalazł się w całkowitej izolacji politycznej. Sytuację komplikowały roszczenia archidiecezji magdeburskiej do zwierzchnictwa nad polskim Kościołem. W 1134 r. Bolesław musiał stanąć przed cesarzem Lotarem III podczas zjazdu w Merseburgu. Według większości historyków złożył hołd lenny z całości ziem pod swoim panowaniem. Zyskiwał jednak swobodę działań na Pomorzu. Układ z cesarstwem pozwolił mu również na zawarcie pokoju z Czechami. Nie znamy jednak dokładnych zapisów traktatu pokojowego zawartego w Kłodzku. Małżeństwa jego synów z księżniczkami węgierskimi i ruskimi zapewniły Polsce pokój z tymi państwami. Pod koniec panowania jego państwo obejmowało ziemie Pomorza, Wielkopolski, Ziemię Lubuską, Śląsk, Kujawy, Mazowsze i Ziemię Sandomierską.
Bolesław Krzywousty zmarł 28 października 1138 r. Został pochowany w katedrze w Płocku. Władca pozostawił tzw. ustawę sukcesyjną regulującą problem dziedziczenia i następstwa tronu. Jej głównym celem było zażegnanie niebezpieczeństwa wojny pomiędzy czterema synami Krzywoustego. Władca ustanawiał podział państwa pomiędzy swoich następców oraz dzielnicę senioralną, którą miał obejmować najstarszy z potomków Krzywoustego. Nie znamy dokładnych zapisów dokumentu. Nie ma pewności co do kwestii ewentualnego dziedziczenia poszczególnych dzielnic, ich granic oraz pozycji książąt dzielnicowych względem panującego w Krakowie princepsa. Bez wątpienia jednak ustawa sukcesyjna zapoczątkowała trwający do końca XIII wieku okres rozbicia dzielnicowego.
Dziedzictwo Krzywoustego
Z czasów panowania Krzywoustego pochodzi najstarsza zachowana polska kronika sporządzona na polecenie dworu książęcego przez anonimowego autora nazywanego Gallem Anonimem. Zawiera dzieje dynastii panującej oraz dokładną historię panowania Bolesława Krzywoustego.
Do naszych czasów przetrwały także niektóre fundacje kościelne Krzywoustego. Dzięki jego działaniom powstały opactwa na Łysej Górze, w Lubiniu, Trzemesznie oraz prawdopodobnie w Tyńcu. W trakcie jego rządów ukończono też budowę nowej katedry na Wawelu. Panowanie to było również okresem licznych przemian w funkcjonowaniu aparatu administracji oraz sfery wojskowości.
Ważnym osiągnięciem władcy było m.in. wydanie w 1136 r. przez papieża Innocentego II tzw. bulli gnieźnieńskiej, która gwarantowała niezależność polskiego Kościoła od Niemiec.
Wśród historyków toczyło się wiele dyskusji na temat pochodzenia przydomka Bolesława III. Określenie „Krzywousty” nie pojawia się w kronice Galla Anonima. Prawdopodobnie wadę fizyczną, do której odnosił się przydomek, nabył książę w drugim okresie władania. Według innej hipotezy Bolesław III urodził się z wadą powodującą zniekształcenie mimiki. Przydomek wyjaśniano również w sposób bardziej metaforyczny; miał być odniesieniem do krzywoprzysięstwa władcy lub grymasu pogardy wobec ojca, który jego zdaniem był służalczy wobec Czechów i Niemców.
