Jakub Karpiński urodził się 17 czerwca 1940 r. Był jednym z najważniejszych znawców życia społecznego drugiej połowy XX wieku i krytykiem systemu komunistycznego. Nazywany był badaczem „historii jawnej” i pierwszym historykiem badającym system władzy w PRL. Dwaj jego bracia – Wojciech i Marek – również działali w opozycji antykomunistycznej i byli animatorami niezależnego życia intelektualnego.
Pochodził z rodziny Zbigniewa Karpińskiego, wybitnego architekta modernistycznego, współpracownika Bohdana Pniewskiego. Uczęszczał do Liceum Ogólnokształcącego im. Tadeusza Reytana. W połowie lat pięćdziesiątych w szkole wciąż nauczali wykształceni przed wojną pedagogowie. Dawało to możliwość docierania do wiedzy wykraczającej poza pełne przemilczeń podręczniki szkolne. W poszukiwaniu wiedzy różniącej się od oficjalnego przekazu odwiedzał również antykwariaty, które wówczas były wypełnione głównie wydawnictwami międzywojennymi.
Studiował na odbudowanym po 1956 r. Wydziale Filozofii i Socjologii UW. Wykładali tam nieposłusznymi wobec władz profesorowie Kazimierz Ajdukiewicz, Władysław Tatarkiewicz, Tadeusz Kotarbiński, Stanisław i Maria Ossowscy, a także młody marksista Leszek Kołakowski. Po ukończeniu studiów otrzymał posadę asystenta. Jego karierę przerwał marzec 1968 r. Brał udział w naradzie środowiska studenckiego i na którym zdecydowano o zorganizowaniu wiecu na dziedzińcu UW. Po jego brutalnym stłumieniu został aresztowany pod zarzutem organizowania nielegalnych zgromadzeń. Został również zwolniony z pracy.
Paryska „Kultura” i proces taterników
Jesienią 1968 r. rozpoczął współpracę z tworzącą się „grupą taterników”, której celem był przemyt wydawnictw paryskiego Instytutu Literackiego i ich kolportaż. W maju 1969 r. został aresztowany. Cztery dni wcześniej aresztowano jego przyszłą żonę Irenę Lasotę. Karpiński otrzymał karę czterech lat więzienia. Pobyt w Strzelcach Opolskich wykorzystał, jak sam powiedział, do obserwowania „Polski Ludowej w miniaturze”. Napisał również broszurę na temat metodologii badań społecznych. Podobnie jak pozostali „taternicy” został zwolniony wiosną 1971 r. Znalazł pracę jako sekretarz kwartalnika „The Polish Sociological Bulletin”.
50 lat temu zakończył się proces w tzw. sprawie taterników
Karpiński nie zrezygnował ze współpracy z paryską „Kulturą”. Już w 1975 r. jako „Marek Tarniewski” opublikował w Instytucie Literackim „Ewolucję czy rewolucję”. Po raz pierwszy zajął się analizą funkcjonowania systemu PRL. W tym samym roku był autorem i sygnatariuszem Listu 59 przeciwko zmianom w konstytucji. Latem 1976 r. podpisał List 14 przeciwko prześladowaniom robotników biorących udział w manifestacjach w Ursusie i Radomiu. Między innymi tym przełomowym dla losów systemu komunistycznego w PRL wydarzeniom poświęcił wydaną w 1982 r. w Londynie książkę „Płonie komitet”.
Po powstaniu jawnej opozycji w 1976 r. do najważniejszych forów niezależnego życia intelektualnego należały dwa kwartalniki redagowane przez Karpińskiego – „Postęp” i „Zapis”. Uczestniczył również w powstawaniu Towarzystwa Kursów Naukowych.
W 1978 r., tuż po uzyskaniu doktoratu, władze PRL udzieliły Karpińskiemu zgody na wyjazd na zachód. Wykładał na uczelniach amerykańskich, brytyjskich i francuskich. Bardzo intensywnie współpracował z Instytutem Literackim oraz wydawnictwami londyńskimi. Był to jeden z najbardziej płodnych okresów pracy naukowej Jakuba Karpińskiego. Wydał między innymi: „Niezależność i demokrację”, „Cele polityczne”, „Mowę do ludu. Szkice o języku polityki”, „Polskę-komunizm-opozycję. Słownik”, „Niepodległość od wewnątrz”, autobiograficzne „Taternictwo nizinne” oraz wiele esejów i artykułów naukowych. Po powstaniu „Solidarności” współzakładał The Committe in Support of Solidarity w Nowym Jorku oraz Institute for Democracy in Eastern Europe.
Jakub Karpiński: historia jawna
Po 1989 r. powrócił do Polski. Wykładał na UW, Wyższej Szkole Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego oraz wielu uczelniach zagranicznych. To wówczas określił swój sposób uprawiania historii jako „historię jawną” – dostępna w doświadczeniach zwykłych ludzi i powszechnie dostępnych źródłach. Stwierdzał, że celem jest dowiedzenie się „jacy są Polacy, ale mnie interesowało także, jaka jest Polska”.
Wiele z refleksji o systemie zawarł w tomie „Ustrój komunistyczny w Polsce”. Karpiński dostrzegał, że jedną z cech systemu komunistycznego jest jego najgłębsze zakłamanie i odrzucenie wartości uznawanych przez inne społeczeństwa za kluczowe dla kształtowania odwagi myślenia i decydowania o własnej przyszłości. Jako postawę typową dla systemów totalitarnych określił konformizm.
Pod koniec życia zajmował się również metodami badań społecznych. Jego książki poświęcone tym zagadnieniom mają dziś status podstawowych podręczników akademickich. Zmarł po długiej chorobie 22 marca 2003 r. Pogrzeb miał charakter katolicki, ponieważ po 1989 r. Karpiński powrócił do Kościoła. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim.
23 września 2006 r. został pośmiertnie odznaczony przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.
szuk/
