Była nowelistką, powieściopisarką, eseistką, autorką dramatów historycznych („Geniusz sierocy”, „Stanisław i Bogumił”), opowiadań dla dzieci i młodzieży (m.in. „Marcin Kozera”, „Wilczęta z czarnego podwórza”). Przetłumaczyła również m.in. opowiadania Antoniego Czechowa i Maksima Gorkiego, „Pamiętniki” Samuela Pepysa oraz powieść „Niels Lyhne” Jensa Petera Jacobsena.
Urodziła się 6 października 1889 r. w Russowie k. Kalisza. Pochodziła z rodziny zubożałej szlachty – była córką Józefa Szumskiego, powstańca z 1863 r., zarabiającego na życie jako administrator majątków ziemskich, oraz Ludomiry z Gałczyńskich. Ziemiańskie pochodzenie wyznaczyło w pewien sposób jej drogę literacką – „Noce i dnie” zapewniły jej miejsce w panteonie polskich pisarzy, a w zbiorze opowiadań „Ludzie stamtąd” również przedstawiła życie prostych ludzi, robotników i domowej służby.
Rodzice przyszłej pisarki zapewnili jej staranne wykształcenie. Nauki pobierała najpierw na pensji Heleny Semadeniowej w Kaliszu, następnie w rosyjskim gimnazjum żeńskim, a po udziale w strajku szkolnym – na pensji Pauliny Hewelke w Warszawie. W latach 1907–1914 studiowała nauki przyrodnicze, a następnie socjologię i ekonomię na uniwersytetach w Lozannie i w Brukseli. Przebywała również w Londynie jako stypendystka Fundacji Kooperatystów. W tym czasie zainteresowała się koncepcjami Edwarda Abramowskiego, filozofa i teoretyka spółdzielczości, którego echa poglądów można zauważyć w niektórych wypowiedziach Agnieszki z „Nocy i dni”. W Polsce pracowała jako nauczycielka geografii w Kaliszu (1910), a w latach 1918–1924 w Ministerstwie Rolnictwa. Z tej posady zrezygnowała, aby zająć się pracą literacką.
Małżeństwo Dąbrowskiej
W 1911 r. Maria wyszła za mąż za Mariana Dąbrowskiego (1882 –1925), publicystę i działacza Polskiej Partii Socjalistycznej. Jako prozaiczka Dąbrowska debiutowała późno – już pod nazwiskiem męża. Wcześniej uprawiała tylko publicystykę w „Głosie Kaliskim” i „Zaraniu”. Intensywną działalność polityczną i publicystyczną prowadziła do końca międzywojnia, na co wskazują publikowane w drugiej połowie lat trzydziestych teksty dotyczące kwestii żydowskiej („Doroczny wstyd”) i chłopskiej. Po wojnie tego rodzaju wypowiedzi były już rzadsze.
Krótko po nagłej śmierci Dąbrowskiego mająca wówczas 36 lat pisarka poznała starszego od niej Stanisława Stempowskiego. Ten związek trwał aż do jego śmierci w 1952 r., jednak nigdy nie został zalegalizowany, ponieważ Stempowski był przeciwny rozwodowi ze swoją żoną. Ciekawym wątkiem w biografii pisarki są także jej związki homoseksualne. Wiadomo, że kochała Stanisławę Blumenfeldową. Uczuciem darzyła też pisarkę Annę Kowalską, z którą przeżyła dwadzieścia lat. Kobiety poznały się w 1941 r., jeszcze za życia męża Kowalskiej. Spędziły w Warszawie część wojny oraz Powstanie Warszawskie, a w 1954 r. zamieszkały razem.
Przedwojenna działalność Dąbrowskiej
Przed wojną Dąbrowska była zaangażowana w ruch spółdzielczy i socjalistyczny, jednak po 1945 r. starała się zachowywać dystans wobec komunistycznych władz. Najprawdopodobniej błędem są sugestie, że tytuł zbioru opowiadań „Gwiazda zaranna” (1955) został zamierzony jako pochwała nowej władzy. Dąbrowska nie rezygnowała z udziału w życiu publicznym, ale starała się zachować niezależność. Praktykowała postawę kompromisową – uważała, że należy korzystać z otwieranych przez nowy ustrój możliwości pracy dla kraju, i pod tym jednym warunkiem nie uważała współpracy z komunistami za zdradę. Pisarka brała udział w 1950 r. w programie „pisarze w terenie”, który polegał na wielokrotnym wizytowaniu warszawskiej fabryki „Parowóz”.
Powojenne losy Dąbrowskiej
Natomiast ostentacyjnie powściągliwy nekrolog napisany po śmierci Józefa Stalina uznano za wzorowy stylistycznie, co poskutkowało kolejnymi prośbami o podobne teksty. Było to szczególnie niewygodne w sytuacji gdy, jak zauważyła to literaturoznawczyni prof. Grażyna Borkowska: „świat dookolny był [...] dla Dąbrowskiej [...] nie do zaakceptowania z powodów politycznych. Izolacja, życie wewnętrzne pozostawały jedynym rozwiązaniem”.
W marcu 1964 r. Dąbrowska podpisała natomiast krytykujący politykę kulturalną władz List 34.
W 1957 Dąbrowska otrzymała doktorat honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego, a w 1960 r. honorowe obywatelstwo Kalisza – miasta, z którym była emocjonalnie związana oraz które stanowiło pierwowzór Kalińca z „Nocy i dni”. Została także odznaczona Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.
Nominacje Dąbrowskiej do Nagrody Nobla
Maria Dąbrowska za powieść „Noce i dnie” była pięciokrotnie nominowana do Nagrody Nobla – w 1939 r. przez Stena Liljegrena, w 1957 r. przez Charlesa Hyarta, w 1959 r. przez Stanisława Helsztyńskiego, Kazimierza Kumanieckiego, Mieczysława Brahmera, Jana Reychmana, Gunnara Gunnarssona, Rachmiela Brandwajna oraz innych profesorów, w 1960 r. przez Polski PEN-Club oraz w 1965 r. przez Carla Stiefa.
Zmarła 19 maja 1965 r., została pochowana na warszawskich Powązkach w Alei Zasłużonych.
