Zygmunt I Stary

Kiedy po śmierci swojego brata Aleksandra został ogłoszony wielkim księciem litewskim i wybrany na polskiego króla był już dojrzały wiekiem. Jako najmłodszy syn długo nie miał zaopatrzenia. Dopiero brat Władysław, król czeski i węgierski, osadził go w 1498 r. na księstwie głogowskim, od 1501 r. – opawskim, a następnie od 1504 r. mianował go namiestnikiem całego Śląska i Łużyc.

Zygmunt na Węgrzech

W czasie pobytu na dworze brata w Budzie zetknął się z charakterystycznymi dla Węgier rządami możnowładztwa, wówczas również grupowała się wokół królewicza przyszła kadra wpływowych w Polsce wielmożów. Bliższe kontakty z wyższym duchowieństwem na Węgrzech ugruntowały wyraźnie katolicką postawę Zygmunta, a wpływ na jego gust artystyczny wywarł renesans. W tym czasie kształtowały się także poglądy polityczne królewicza: sąsiedztwo Habsburgów uzmysłowiło mu znaczącą rolę i potencjalne zagrożenie dla monarchii jagiellońskiej ze strony domu austriackiego i cesarza.

Początki rządów Zygmunta I Starego

Od początku swoich rządów Zygmunt zmienił politykę opierania się na szerszych masach szlacheckich, a chcąc wzmocnić władzę królewską, wprowadził system rządów senackich, uznając magnaterię i senat za głównych partnerów swojej polityki. Jego doradcami stali się przedstawiciele magnackich rodów –  Szydłowieckich, Tęczyńskich, Górków oraz Jan Tarnowski, Piotr Tomicki, Andrzej Krzycki. Postawa króla wywołała opozycję szlachty, która nie zgadzała się na odsunięcie jej od udziału w rządach i nie zgadzała się na dominację magnaterii.

Zygmunt I Stary i szlachta

W 1518 r. Zygmunt uznał pełną i wyłączną jurysdykcję szlachty nad poddanymi (sądownictwo patrymonialne), a 2 lata później konstytucjami toruńską i bydgoską wprowadził przymus pańszczyźniany jednego dnia w tygodniu.

Rozdźwięk między promagnacką polityką króla a dążeniami szlachty utrudniał przeprowadzenie wewnętrznych reform w państwie. Umacniał się wówczas szlachecki ruch tzw. egzekucji dóbr, w ramach którego domagano się m.in. odebrania wielkim panom przywłaszczonych królewszczyzn. Chociaż Zygmuntowi udało się zwiększyć dochody z dóbr królewskich, uzyskiwać zgodę sejmu na podatki potrzebne do obrony kresów południowo-wschodnich, dokonać w latach 1526–1528 gruntownej reformy monetarnej, wprowadzającej w Koronie i w Prusach system złotowy, nie zdołał jednak przeprowadzić szerszych reform skarbowo-wojskowych.

Zygmunt I Stary i Bona Sforza

Ważną rolę u boku króla odgrywała jego żona Bona Sforza. To głównie ona doprowadziła – wbrew polskim zwyczajom – do elekcji w 1529 r. za życia ojca (vivente rege) młodego królewicza Zygmunta Augusta na króla Polski. To właśnie wtedy Zygmunt I stał się królem „Starym”. Elekcja wywołała oburzenie szlachty. Na sejmie koronacyjnym w 1530 r., a następnie w 1538 r., mocą odpowiednich konstytucji król musiał potwierdzić przestrzeganie w przyszłości zasad „wolnej elekcji”.

Zygmunt I Stary i tolerancja religijna

Zygmunt był religijny, pobożny, negatywnie odnosił się również do reformacji, jednak nie naruszał tolerancji wyznaniowej. Przeciwko luteranom wydawał edykty, ale pozostawały one wyłącznie na papierze. Stłumił natomiast w 1526 roku rewoltę protestancką w Gdańsku jako burzącą ustalony ład społeczny.

Polityka zagraniczna Zygmunta I Starego

W jego polityce zagranicznej widoczne było oddzielanie interesów państwa od kwestii wyznaniowych oraz uwzględnianie zewnętrznych uwarunkowań sytuacji Polski. Zwycięska „wojna pruska” z zakonem krzyżackim w latach 1519–1521 zakończyła się kompromisowym rozejmem. W traktacie krakowskim z 1525 roku król wyraził zgodę na sekularyzację Zakonu i państwa krzyżackiego oraz przyjął hołd lenny władcy Prus. Był to pierwszy w nowożytnej Europie układ zawarty między protestanckim księciem a katolickim monarchą. Polska nie dała się również zaangażować do krucjaty skierowanej przeciwko Turcji. W 1533 r. zawarła z tym krajem wieczysty pokój. Natomiast pierwszy okres panowania Zygmunta był zdominowany przez konflikty Litwy z Moskwą, które angażowały również Polskę.

Zygmunt I Stary i Habsburgowie

Jednak zasadniczy ciężar w polityce zagranicznej spoczywał na stosunkach polsko-habsburskich. Wobec nieustannej groźby sojuszu domu austriackiego z Moskwą, a także z zakonem krzyżackim i Tatarami, Zygmunt prowadził politykę nakierowaną na porozumienie z Habsburgami. Król wychodził z założenia, że nie można walczyć równocześnie ze Wschodem i Zachodem.

Co prawda kiedy mógł, to popierał przeciwników Habsburgów, jednak wobec zagrożenia własnego państwa na zjeździe w Wiedniu w 1515 r. zawarł traktat przyjaźni z cesarzem, choć nie zawarto wówczas żadnych porozumień dotyczących sukcesji. W wyniku tego układu, po śmierci Ludwika Jagiellończyka w bitwie pod Mohaczem  w 1526 r., Habsburgowie objęli panowanie w Czechach i na Węgrzech. Wbrew niechęci większości szlachty do domu austriackiego i antyniemieckiemu nastawieniu królowej Bony oraz jej stronnictwa, Zygmunt zaakceptował pozostawanie Polski w kręgu polityki Wiednia, jednak nie uznawał cesarskiej dominacji. 

Bilans rządów Zygmunta I Starego

Zygmunt I Stary zmarł w Krakowie 1 kwietnia 1548 r. Został pochowany na Wawelu. Przeszedł do historii jako wielki mecenas sztuki. Z jego inicjatywy i pod jego nadzorem przebudowano i rozbudowano w stylu renesansowym Wawel, a jego dwór stał się najważniejszym w kraju ośrodkiem kultury renesansowej. W mniejszym stopniu król interesował się nauką i literaturą. Jednak na jego dworze, zwłaszcza w kancelarii królewskiej, działało wielu humanistów, kształtowała się szkoła polskiej dyplomacji.

Czasy Zygmunta to okres kulturalnego i gospodarczego rozkwitu Polski. Określa się je często jako pierwszą fazę polskiego „złotego wieku”. Władca cieszył się zarówno u współczesnych mu, jak i potomnych w epoce staropolskiej uznaniem i popularnością.