Tajemnice Twierdzy Modlin 

Pierwsze fortyfikacje w pobliżu Modlina wybudowane zostały w czasie potopu szwedzkiego. Budowę obecnej twierdzy rozpoczęto jednak dopiero 200 lat później z rozkazu Napoleona. W 1806 roku w Poznaniu wydał on rozkaz w sprawie ufortyfikowania przyczółków w Wyszogrodzie, Modlinie, Serocku i Pradze. Autorem pierwszego projektu twierdzy był wybitny francuski inżynier, generał François de Chasseloup-Laubat.

Po klęsce wyprawy na Moskwę rozpoczęło się pierwsze w historii oblężenie twierdzy przez wojska rosyjskie gen. Iwana Paskiewicza. Twierdza modlińska zaangażowała liczne oddziały rosyjskie, a jej obrońcy walczyli w na głębokich tyłach teatru działań. Garnizon twierdzy tworzyły mieszane oddziały polskie, francuskie, saskie i wirtemberskie. Obrona Modlina trwała jeszcze po klęsce Napoleona w „bitwie narodów” pod Lipskiem w październiku 1813 r.

W czasie Powstania Listopadowego i wojny polsko-rosyjskiej 1831 roku twierdza została przygotowana do obrony. 25 września została okrążona przez wojska rosyjskie. Wobec przekroczenia przez armię granicy pruskiej obrona Modlina stała się wkrótce bezcelowa; twierdza skapitulowała 9 października 1831 r. jako przedostatni punkt oporu powstania.

W obronie Twierdzy Modlin we wrześniu 1939 r. poległo ok. 1300 polskich żołnierzy, w tym 50 oficerów i podchorążych. Już po ogłoszeniu rozejmu, SS-mani z Dywizji Pancernej „Kempf” zaatakowali niespodziewanie polskie pozycje pod Zakroczymiem, gdzie żołnierze 2. Dywizji Piechoty Legionów szykowali się do złożenia broni. Zamordowanych zostało ok. 500 polskich jeńców oraz ok. 100 cywilów.

Po klęsce powstania i likwidacji autonomii Królestwa Polskiego władze rosyjskie rozpoczęły rozbudowę fortyfikacji, których celem była obrona zachodnich rubieży Rosji i zapobieżenie kolejnym polskim zrywom. W Modlinie, przemianowanym w 1834 roku na Nowogieorgiewsk, podjęto szeroko zakrojone prace nad rozbudową fortyfikacji. Całość przebudowy, wraz z modernizacją przedmości, zakończono w roku 1841.

W latach 60. XIX w. wybudowano liczący 2250 metrów obwód koszar obliczony na pomieszczenie 20 tys. żołnierzy i kilku magazynów amunicyjnych. Fortyfikacje uzupełniono o fort „Ostrołęka”. Po 1883 r. wzniesiono pierścień ośmiu fortów wysuniętych przed dotychczasową twierdzę. Twierdza Nowogeorgiewsk ze swoimi 19 fortami i licznymi innymi obiektami stała się jedną z najpotężniejszych twierdz ówczesnej Europy.

W trakcie I wojny światowej twierdza nie spełniła pokładanych przez Rosjan nadziei. Na przełomie lipca i sierpnia 1915 roku pod Modlin podeszło zgrupowanie dowodzone przez generała Hansa Beselera, liczące 80 tys. żołnierzy. Załogę twierdzy stanowiło liczące 105 tys. żołnierzy zgrupowanie posiadające jednak tylko około 60 tys. karabinów. Imponująca wydawała się być liczba dział – około 1000 sztuk. Jednak tylko 250 z nich było działami fortecznymi, a 144 względnie nowoczesnymi polowymi; reszta była przestarzała. Oblężenie twierdzy trwało zaledwie od 9 do 20 sierpnia 1915 r.

W czasie wojny 1920 r. Twierdza Modlin stała się głównym punktem obrony 5. Armii generała Władysława Sikorskiego na linii Wkry. Wojska sowieckie zdobyły w ciężkich walkach w połowie sierpnia 1920 roku kilka fortów, jednak wobec zwycięskiej kontrofensywy polskiej znad Wieprza zostały zmuszone do odwrotu.

W okresie międzywojennym twierdza była ważnym garnizonem i magazynem. Znajdowały się tutaj m.in. port wojenny, stocznia rzeczna, Szkoła Podchorążych Broni Pancernych, Centrum Wyszkolenia Saperów. W fortach Modlina wybudowano wiele eksperymentalnych kopuł pancernych dla obserwacji i karabinów maszynowych, doświadczalne schrony bojowe oraz testowano broń forteczną. Równocześnie stare umocnienia były konserwowane.

We wrześniu 1939 roku garnizon twierdzy stanowiła początkowo 8. Dywizja Piechoty. Stacjonował tu też sztab Armii „Modlin”. Po bitwie granicznej twierdzę obsadziły dalsze części oddziałów Armii „Modlin”. Wojska niemieckiego II Korpusu Armijnego podeszły pod twierdzę 10 września 1939.

Od 13 września Modlin wzmocniły oddziały Armii „Łódź” dowodzonej przez generała Wiktora Thommée, który objął dowództwo Obozu Warownego „Modlin”. Przez kolejne dwa tygodnie trwało oblężenie twierdzy przez przeważające siły niemieckie. „Wydaje się, że twierdza nie mogła walczyć dłużej – decyzję o poddaniu podjęto po kapitulacji Warszawy w tym samym dniu. Przeważyła troska o rannych – zabrakło lekarstw, żywności i amunicji” – ocenił w rozmowie z PAP dr Marek Deszczyński z Instytutu Historycznego UW.

Prof. Paweł Wieczorkiewicz tak opisywał postawę generała Thommée w czasie kampanii polskiej 1939 r.: „Dał się poznać jako człowiek o niesłychanej energii, tężyźnie i żołnierskim fasonie. Nie było widać po generale jakiegoś załamania się, a przeciwnie, podnosił nas wszystkich na duchu, wierząc, że sytuacja wcale nie jest beznadziejna, a kryzys wojny będzie opanowany”. („Historia polityczna Polski 1935-1945”)

W obronie Twierdzy Modlin poległo ok. 1300 polskich żołnierzy, w tym 50 oficerów i podchorążych. Już po ogłoszeniu rozejmu, SS-mani z Dywizji Pancernej „Kempf” zaatakowali niespodziewanie polskie pozycje pod Zakroczymiem, gdzie żołnierze 2. Dywizji Piechoty Legionów szykowali się do złożenia broni. Zamordowanych zostało ok. 500 polskich jeńców oraz ok. 100 cywilów.

Po wojnie większość obiektów – zarówno cytadelę, jak i forty – zajmowało Wojsko Polskie. W latach 90. wiele umocnień zostało opuszczonych (m.in. Fort V, Fort XII, Fort XIV) i popadło w ruinę. Jednym z najlepiej zachowanych obiektów wokół Twierdzy jest zbudowana około 1870 r. Wieża Michałowska.

Dziś w tym wyjątkowym obiekcie odbywają się imprezy i wydarzenia kulturalne. Fort ten wchodził w skład grupy obronnej zwanej „Przedmościem Nowodworskim”. Celem tych umocnień było powstrzymanie wroga przed przedarciem się przez przeprawy na Wiśle i na Narwi. Podziemia i otoczenie Wieży, nazywanej również Basztą Michałowską lub Fortem „Narew”, badają pasjonaci historii ze Stowarzyszenie „Triglav” i firma GPR24.

Michał Szukała (PAP)

ls/