80 lat temu zmarł historyk literatury i kultury polskiej Aleksander Brückner 

Aleksander Brückner urodził się 29 stycznia 1856 r. w Tarnopolu bądź w Brzeżanach. Rodzina Brücknera pochodziła z terenów austriackich, przybyła do ówczesnej Galicji i szybko się spolonizowała. Ojciec Aleksandra był urzędnikiem skarbowym. 

W 1872 r. Aleksander ukończył z wyróżnieniem gimnazjum we Lwowie. W tym także mieście studiował w latach 1872–1873 filologię polską i klasyczną oraz językoznawstwo. Następnie kontynuował studia w Lipsku, Berlinie i w Wiedniu, ucząc się m.in. u słynnych profesorów – Augusta Leskiena, Vatroslava Jagića i Franca Miklošiča. W 1876 r. w Wiedniu obronił pracę doktorską pt. „Słowiańskie wyrazy obce w języku litewskim”. Następnie pracował jako prywatny docent filologii słowiańskiej na polskim uniwersytecie we Lwowie. Mając 22 lata, habilitował się w 1878 r. pracą „Słowiańskie osady na terenach Altmarku i Magdeburgii”, która została nagrodzona przez Towarzystwo „Societas Jablonoviana” i wydana w Lipsku. 

W czasach Brücknera Berlin był centrum studiów slawistycznych. Jeszcze w czasie studiów w tym mieście Brückner wywarł duże wrażenie na profesorze berlińskiego Uniwersytetu Vatroslavie Jagiću – jednym z najważniejszych slawistów II poł. XIX wieku. Jagić przyjął zaledwie 25-letniego Aleksandra Brücknera w 1881 r. jako swojego następcę na katedrę slawistyki. 

To właśnie z Uniwersytetem Fryderyka Wilhelma Aleksander Brückner związał swoje naukowe losy. Do chwili swojej emerytury w 1924 r., ale także i później, opiekował się studentami i doktorantami, wykładał z zakresu słowianoznawstwa dla wielu roczników młodych adeptów wiedzy slawistycznej. 

Aleksander Brückner określał się jako Polak i podkreślał to w różnych sytuacjach. Jednocześnie był przeciwnikiem idealizacji polskiej historii i przeciwnikiem jej interpretacji jako chwalebnej i bohaterskiej. Mimo większości życia spędzonego za granicą, w Berlinie, Brückner był polskim patriotą. Po odzyskaniu przez Rzeczpospolitą niepodległości nie przyjął jednak propozycji objęcia katedr nowo otwartych uniwersytetów w Poznaniu i Warszawie, chciał bowiem zachować ośrodek nauki polskiej w Berlinie. 

Brückner utrzymywał natomiast żywe kontakty naukowe z Polską – drukował w wielu polskich czasopismach, takich jak „Kwartalnik Historyczny” czy „Pamiętnik Literacki” oraz uczestniczył w polskich publikacjach zbiorowych. Utrzymywał również osobiste kontakty z całym szeregiem uczonych. Brückner był ponadto serdecznym opiekunem wszystkich Polaków, którzy zawitali do Berlina. Historyk mediewista Józef Widajewicz wręcz pisał: „w ubiegłym roku [1930] odbywałem podróż naukową po Niemczech i Czechach. Zacząłem ją od Berlina. Być w Berlinie i nie odwiedzić prof. Brücknera, jest (jak wiadomo) dla każdego Polaka, który pracuje na polu historii, slawistyki, historii literatury, językoznawstwa itp., czym prawie nie do pomyślenia. Odwiedziny te stały się już przez tradycję uświęconym, bardzo chwalebnym zwyczajem, do którego także dostosowałem się z całą przyjemnością”. 

W celu poszerzenia swojej wiedzy podjął kilka podróży badawczych i od sierpnia 1889 do maja 1890 r. poszukiwał „starożytności słowiańskich” w bibliotekach w Petersburgu, Warszawie, Krakowie, we Lwowie, w Gdańsku i Królewcu. W Petersburgu, dokąd Rosjanie po zaborach wywieźli większość polskich bibliotek i archiwów, w Rosyjskiej Bibliotece Narodowej Brückner odnalazł w oprawie kodeksu zawierającego „Dzieje Apostolskie i Apokalipsę” słynne „Kazania Świętokrzyskie”, które pochodziły z XIII lub XIV wieku i są uznawane za najstarszy dokument prozatorski stworzony w języku polskim. „Kazania” opublikował w 1891 r. na łamach czasopisma „Prace Filologiczne”.

Brückner napisał m.in. „Dzieje języka polskiego” (Lwów 1913), „Dzieje kultury polskiej” (3 tomy, Kraków 1930–32) czy „Encyklopedię staropolską” (2 tomy, Warszawa 1937–39). Opracował również do dziś używany pierwszy „Słownik etymologiczny języka polskiego” (Kraków 1927). Był także autorem pionierskiego „Projektu ustalenia pisowni polskiej” z 1906 r.

Był wybitnym erudytą. W swoich pracach sięgał po różnorodne tematy: od pogańskich wierzeń słowiańskich, przez średniowieczną poezję polską i łacińską, życie i twórczość Mikołaja Reja, Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego, aż po historię polskich różnowierców.

Opracowania Brücknera dotyczące polskich Arian wprowadzają nowy typ naukowych rozpraw – historię kultury polskiej. Była to wówczas nieznana dziedzina, która łączyła elementy historii, filozofii, literatury czy religioznawstwa. Wszechstronność zainteresowań i ogromna wiedza zaowocowała mnogością specjalizacji naukowych – Brückner był nie tylko historykiem polskiej literatury i kultury, lecz także etnologiem, edytorem, językoznawcą, paremiologiem oraz znawcą słowiańskich literatur. Nie do przecenienia pozostają również jego zasługi dla historii polskiego piśmiennictwa. 

Bibliografia jego prac obejmuje ponad 1800 pozycji, w tym m.in. wiele recenzji i ważnych rozpraw w wydawnictwach zbiorowych i encyklopedycznych. Najważniejsze z nich stanowią: „Słownik etymologiczny języka polskiego”, „Historia literatury rosyjskiej”, „Starożytna Litwa. Ludy i bogi. Szkice historyczne i mitologiczne”, „Mikołaj Rej i różnowiercy polscy”, „Literatura rosyjska”, „Literatura polska”, „Historia literatury polskiej” i „Mitologia słowiańska”.

Jak ocenił germanista prof. Krzysztof Antoni Kuczyński, „Aleksander Brückner już za życia stał się legendą, był symbolem wielkiej wiedzy i tytanicznej wprost pracowitości. Swym oglądem obejmował językoznawstwo z etymologią, starożytności słowiańskie, dzieje literatury polskiej (zwłaszcza średniowiecznej, ale także i epok nowszych, aż po schyłek XI X stulecia), literatury słowiańskie, kulturę religijną i obyczajową, zagadnienia folklorystyczne. Przyznać trzeba, że jest to blok tematyczny, który w naszych czasach dałby zajęcie kilku zespołom badawczym niejednej wyspecjalizowanej placówki naukowej”. 

W 1926 Brückner został doktorem honorowym Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, a w 1929 r. – Uniwersytetu Warszawskiego. W roku 1933, z okazji 75. urodzin, rząd polski uhonorował Brücknera złotym medalem. Był również członkiem Akademii Umiejętności, Akademii Nauk w Petersburgu i Towarzystwa Naukowego we Lwowie. W 1935 r. został odznaczony Złotym Wawrzynem Akademickim Polskiej Akademii Literatury.

„Trzeba jednak pamiętać, przy wszystkich zastrzeżeniach, że był on tym typem uczonego, który odkrył i przebadał niezmierzone obszary polskiej kultury, stawiał i odpowiadał na pytania wymagające znajomości wielu dziedzin. Był on więc w pewnym sensie, właściwie nieświadomie, propagatorem naukowej komparatystyki, tak wysoce cenionej w dniu dzisiejszym. Wiele jego dawnych tez, w międzyczasie atakowanych, ostało się krytyce i są dzisiaj ogólnie akceptowane, jak np. to się dzieje w wypadku pochodzenia polskiego języka literackiego. Aleksander Brückner, wybitny uczony i gorący polski patriota, jak nikt inny potrafił ukazać znaczenie kultury w życiu społeczeństwa, jego wielki dorobek naukowy jest trwałym wkładem do skarbnicy polskiej i światowej wiedzy” – ocenił prof. Kuczyński.

Aleksander Brückner zmarł 24 maja 1939 r. w Berlinie, w wieku 83 lat. Został pochowany cmentarzu Tempelhofer Parkfriedhof. Stanisław Lam, filozof, publicysta, krytyk i historyk literatury, w 1939 r. napisał takie pożegnalne słowa ku czci zmarłego Brücknera: „Odszedł na dobrze zasłużony odpoczynek osiemdziesięciotrzyletni starzec, który z swej samotni berlińskiej służył Polsce lepiej niż wiele placówek obsadzonych dziesiątkami oficjalnych przedstawicieli”. 

Z inicjatywy historyka literatury prof. Tadeusza Ulewicza w Krypcie Zasłużonych w krakowskim Kościele na Skałce umieszczono tablicę pamiątkową ku czci Brücknera.
 
Anna Kruszyńska (PAP)

akr/ skp /