Legiony Polskie na Wołyniu. 1916 r. Od lewej: Leon Wyczółkowski, Józef Piłsudski, bp Władysław Bandurski, gen. Stanisław Puchalski i płk. Marian Żegota-Januszaitis. Źródło: PAP/CAF
Pierwsza polska formacja wojskowa w XX w. Skupiła w sobie oddziały Strzelca Józefa Piłsudskiego, Drużyny Strzeleckie, Polowe Drużyny Sokoła oraz inne organizacje paramilitarne działające przed I wojną światową głównie na terenie zaboru austriackiego. Legiony powołane zostały 16 sierpnia 1914 r. przez Naczelny Komitet Narodowy, jako próba ratowania wojskowej inicjatywy Józefa Piłsudskiego. Działały w ramach armii austro-węgierskiej i podlegały dowództwu Landwehry.
W szczytowym okresie rozwoju w Legionach służyło ponad 16 tys. żołnierzy (jesień 1915 r.). Organizacyjnie dzieliły się na trzy brygady:
- I Brygada powołana została 19 grudnia 1914, dowodził nią Józef Piłsudski (do 27 września 1916)
- II Brygada powołana została 19 grudnia 1914, I dowódcą był Ferdynand Küttner - do 14 lipca 1916, następnie Józef Haller do 19 lutego 1918
- III Brygada powołana została 8 maja 1915. Dowodzili nią: Wiktor Grzesicki do 14 lipca 1916, Stanisław Szeptycki do 14 listopada 1916, Zygmunt Zieliński do 25 kwietnia 1917, Bolesław Roja do 30 lipca 1917.
W okresie od powołania do później jesieni 1915 r. Brygady działały na różnych frontach:
- I Brygada na Ziemi Krakowskiej i na terenie zaboru rosyjskiego (najważniejsze bitwy to m. in. Krzywopłoty, bitwa limanowska, Łowczówek, walki nad Nidą, Konary i Jastków.
- II Brygada w Karpatach Wschodnich (najważniejsze bitwy to m. in. Rafajłowa i Zielona, Mołotków, Kirlibaba, Szarża pod Rokitną.
- III Brygada weszła do boju od sierpnia 1915 r. i współdziałała z Brygadą Józefa Piłsudskiego.
Od jesieni 1915 roku do września 1916 Legiony walczyły już wspólnie na płn. Wołyniu, nad Styrem i Stochodem.
W lipcu 1916 r. miała miejsce największa bitwa Legionów, Bitwa pod Kosiuchnówką. Wówczas to Legioniści pomimo huraganowego ognia i ciągłych ataków Rosjan przez kilka dni utrzymali linię frontu. Wycofali się dopiero po załamaniu frontu na flankach bronionych przez Węgrów i Czechów.
Na jesieni 1916 r. doszło do wycofania Legionów z frontu na tyły i dymisji Józefa Piłsudskiego z funkcji brygadiera.
W lecie 1917 r. wybuchł jeszcze głębszy kryzys – legioniści odmówili złożenia przysięgi na wierność Niemiec. Rozwiązano Legiony Polskie, część oficerów internowano w obozie w Beniaminowie, żołnierzy w Szczypiornie.
II Brygadę i pozostałych legionistów, poddanych austro-węgierskich, przemianowano na Polski Korpus Posiłkowy i wysłano we wrześniu/październiku na Bukowinę i Besarabię.
W lutym 1918 r. doszło do otwartego buntu w oddziałach Korpusu i legioniści pod dowództwem płk Józefa Hallera przeszli front na stronę rosyjską pod Rarańczą. Tam doszło do połączenia się z II Korpusem Polskim na Ukrainie. (PAP)
