14 miejsc z Polski znajduje się obecnie na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. To m.in. historyczne centra Krakowa i Warszawy, niemiecki nazistowski obóz Auschwitz Birkenau, Zamek krzyżacki w Malborku czy Puszcza Białowieska.
Przedstawiamy w porządku chronologicznym dokumentację dotyczącą polskich obiektów wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO:
- Historyczne centrum Krakowa (wpis w 1978 r.)
Miejsce to wpisane zostało na Listę światowego dziedzictwa w grupie pierwszych 12 światowych obiektów, które dały początek temu prestiżowemu spisowi.
Wpis obejmuje trzy zespoły osadnicze: Wzgórze Wawelskie, średniowieczne miasto Kraków oraz miasto Kazimierz (z przedmieściem Stradomia). Wzgórze Wawelskie, na którym znajduje się zamek królewski oraz katedra, pełniło funkcje siedziby oraz nekropolii królów polskich. Jest to niezwykle ważne miejsce dla polskiej historii i tożsamości narodowej, a jednocześnie - poprzez powiązania rodzinne panujących tutaj władców oraz wydarzenia polityczne - dla historii średniowiecznej i nowożytnej Europy. Zarówno Kraków, jak i Kazimierz lokowane były w Średniowieczu na prawie magdeburskim. Kraków, położony na styku zachodniego i wschodniego kręgu kulturowego, był istotnym miejscem dla sztuki i rzemiosła oraz ważnym ośrodkiem administracyjnym, handlowym, a także akademickim - ze znajdującym się tutaj Uniwersytetem Jagiellońskim. Kazimierz, z licznymi zabytkami judaistycznymi, podkreśla wielokulturowość miasta.
- Królewskie Kopalnie Soli w Wieliczce i Bochni (wpis w 1978 r.)
Podobnie jak Historyczne centrum Krakowa, Kopalnia Soli w Wieliczce została wpisana na Listę światowego dziedzictwa w 1978 r. W 2013 roku wpis rozszerzono o Kopalnią Soli w Bochni i Zamek Żupny w Wieliczce, zmieniając nazwę wpisu. Królewskie Kopalnie Soli w Wieliczce i Bochni są wpisem seryjnym.
Kopalnia Soli w Wieliczce, Kopalnia Soli w Bochni oraz Zamek Żupny w Wieliczce historycznie tworzyły królewskie przedsiębiorstwo Żupy Krakowskie, będące jednym z najstarszych zakładów przemysłowych na kontynencie. Obie kopalnie, które znajdują się w bliskim sąsiedztwie, w tym samym geologicznym złożu soli kamiennej, zarządzane były z Zamku Żupnego, który zajmował się m.in. sprzedażą soli na rzecz książąt oraz królów polskich, znacząco przyczyniając się do zwiększenia ich dochodów. Z tego też powodu Żupy Krakowskie oraz miasta, w których znajdowały się kopalnie, przez wiele lat otaczane były szczególną opieką monarchów.
Miejsce posiada niekwestionowane wartości historyczne i naukowe, ponieważ działające nieprzerwanie od XIII do ostatnich lat XX w. kopalnie obrazują funkcjonowanie zakładów górniczych na przestrzeni dziejów i są świadectwem ewolucji technik wydobywania soli kamiennej. Dużą wartość edukacyjną przedstawia zachowany zbiór narzędzi i maszyn wykorzystywanych przez górników przy pracy. Kopalnie mają też długoletnią tradycję turystyczną - podziemne szlaki dla zwiedzających istnieją tam już od ponad 200 lat.
- Auschwitz-Birkenau, niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940-1945) (wpis w 1979 r.)
Tereny byłych obozów Auschwitz-Birkenau reprezentują wszystkie obozy koncentracyjne i obozy zagłady na świecie. Wpis obejmuje obszar o powierzchni ok. 191 ha i trzy najbardziej reprezentatywne części ogromnego kompleksu: były KL Auschwitz I, były KL Auschwitz II - Birkenau oraz zbiorowa mogiła więźniów. Obóz macierzysty Auschwitz I był miejscem Zagłady, a także przymusowej pracy w znajdujących się tutaj placówkach, m.in. siedzibie obozowej administracji oraz warsztatach i przedsiębiorstwach SS. Największy ze wszystkich obóz Birkenau był głównym miejscem eksterminacji, w którym zginęło ok. 90 proc. wszystkich ofiar KL Auschwitz.
Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady Auschwitz Birkenau został założony na terenie okupowanej przez Niemców Polski. Był głównym i największym spośród sześciu tego typu zespołów, w których konsekwentnie i na ogromną skalę realizowano rasistowską i antysemicką politykę eksterminacji Żydów. Zachowany w stanie z czasu wyzwolenia w styczniu 1945 r., obóz stanowi niezwykle ważne dla całej ludzkości miejsce pamięci, przypominające o okrutnej zbrodni ludobójstwa, która miała w nim miejsce.
Został on założony w 1940 r. jako miejsce przymusowej pracy Polaków, następnie również jeńców radzieckich i przedstawicieli innych narodów, natomiast od roku 1942 stał się także miejscem masowej Zagłady. W Auschwitz Birkenau życie straciło ponad milion osób - oprócz stanowiących ok. 90 proc. wszystkich ofiar Żydów, było wśród nich kilkadziesiąt tysięcy Polaków, tysiące Romów i Sinti oraz inni Europejczycy.
- Puszcza Białowieska (wpis w 1979 r., rozszerzenie 1992 r., renominacja w 2014 r.; obiekt transgraniczny polsko-białoruski)
Polska część Puszczy Białowieskiej (Białowieski Park Narodowy) została wpisana na Listę światowego dziedzictwa w 1979 r., natomiast w 1992 r. wpis poszerzono o część białoruską. W 2014 r. ponownie rozszerzono wpis i nadano miejscu nazwę Puszcza Białowieska.
Puszcza, położona na terytorium Polski i Białorusi, jest rozległą połacią pierwotnego lasu, w którym występują zarówno drzewa iglaste, jak i liściaste. Obszar wpisany na Listę rozciąga się na powierzchni liczącej 141 885 ha. Jest to miejsce unikalne z punktu widzenia zachowania różnorodności biologicznej. Z punktu widzenia ochrony przyrody bardzo istotne jest występowanie na terenie Puszczy Białowieskiej wielu gatunków zwierząt, w tym: 59 gatunków ssaków, ponad 250 gatunków ptaków, 13 gatunków płazów, 7 gatunków gadów i ponad 12 tys. gatunków bezkręgowców. Wartościowa jest przede wszystkim duża populacja żubrów, które stały się swoistym symbolem miejsca. Na obszarze Puszczy znajduje się około 900 osobników, czyli niespełna 25 proc. światowej populacji i ponad 30 proc. spośród przedstawicieli tego gatunku żyjących na wolności.
- Historyczne centrum Warszawy (wpis w 1980 r.)
Historyczne centrum Warszawy nie należy do najstarszych, największych ani najcenniejszych architektonicznie w Polsce, jednak wpisane zostało na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego jako wyjątkowy przykład całkowitej rekonstrukcji zespołu historycznego - wynikającej ze względów ideowych.
Zabytkowe centrum staromiejskie Warszawy podzieliło los stolicy podczas II wojny światowej. W czasie powstania warszawskiego w sierpniu 1944 r. zostało zniszczone niemal w 90 procentach. Celowo unicestwiono Zamek Królewski. Zaraz po zakończeniu działań wojennych podjęta została odbudowa stolicy. Zamek Królewski, który po zniszczeniu przez hitlerowców w 1939 r. i ostatecznym wysadzeniu w powietrze w 1944 r., przez wiele lat nie był odbudowywany ze względów politycznych. Do 1989 r. słowo "Królewski" w nazwie zamku było zastępowane określeniem "Warszawski". Zamek odtworzono dopiero w latach 1975-1984.
Miasto lokowane w początkach XIV wieku rozwijało się dynamicznie dzięki dogodnemu położeniu na wiślanym szlaku wodnym. W 1413 roku książę mazowiecki Janusz I ustanowił tu swoją siedzibę, a w 1529 r. Warszawa wraz z częścią Mazowsza została przyłączona do Korony Polskiej. W latach 1596-1611 król Zygmunt III Waza stopniowo przeniósł dwór królewski z Krakowa do rozbudowywanego zamku książąt mazowieckich. Warszawa została stolicą Polski. Fakt ten upamiętnia kolumna Zygmunta wzniesiona przed zamkiem, uznana za symbol miasta.
- Stare Miasto w Zamościu (wpis w 1992 r.)
Zamość jest wyjątkowym w skali Europy Centralnej przykładem wcielenia w życie włoskich teorii renesansowego "miasta idealnego". Ośrodek powstał jako prywatna inicjatywa Jana Zamoyskiego, a jego forma jest efektem konsekwentnej realizacji planu, który we współpracy z fundatorem opracował znakomity włoski architekt Bernardo Morando. Ten XVI-wieczny ośrodek wyróżnia powiązanie różnych funkcji: zespołu miejskiego, rezydencji właściciela oraz fortecy. Oryginalność zamojskiej architektury łączy wpływy włoskie z tradycją lokalną.
- Średniowieczny zespół miejski Torunia (wpis w 1997 r.)
Wpis na Listę światowego dziedzictwa obejmuje: ruiny zamku krzyżackiego, Stare Miasto oraz Nowe Miasto. Całość, otoczona murami, tworzy unikatowy zespół, którego wyróżnikiem jest współistnienie dwóch, powstałych niemal w tym samym czasie, organizmów miejskich.
Dzieje miasta związane są z Zakonem Krzyżackim, którego rycerze zaangażowani byli w chrystianizację pogańskich ludów w tej części kontynentu. Ośrodek był ponadto jednym z najważniejszych na terenach podległych Zakonowi członków Ligi Hanzeatyckiej - związku miast, który znacząco wpłynął na ożywienie wymiany handlowej pomiędzy krajami nadbałtyckimi a wschodnią częścią Europy. Znaczenie miasta podnosi fakt, że w 1473 r. przyszedł tu na świat Mikołaj Kopernik.
- Zamek krzyżacki w Malborku (wpis w 1997 r.)
Malbork od początku XIV w. pełnił funkcję siedziby wielkich mistrzów i stolicy państwa zakonnego w Prusach - rządzonego przez niemieckich mnichów-rycerzy kraju, który m.in. prowadził akcję chrystianizacji Prus i Litwinów, ale również najeżdżał na chrześcijańskie Królestwo Polskie. Znaczenie zamku dodatkowo podkreśla fakt późniejszego wykorzystywania go do celów politycznych i propagandowych.
Położone na wschodnim brzegu rzeki Nogat założenie rezydencjonalno-obronne jest wybitnym przykładem zbudowanego z cegły, gotyckiego zespołu zamkowego, który najpełniej reprezentuje właściwy dla budownictwa krzyżackiego niezależny styl, kształtujący się w oderwaniu od tendencji panujących ówcześnie w Europie Zachodniej oraz na Bliskim Wschodzie.
- Kalwaria Zebrzydowska: manierystyczny zespół architektoniczny i krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy (wpis w 1999 r.)
Manierystyczny zespół architektoniczno-krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy w Kalwarii Zebrzydowskiej to krajobraz kulturowy, będący znakomitym odzwierciedleniem europejskiej idei kalwarii w czasach kontrreformacji, mającej duży wpływ na rozwój ruchu pielgrzymkowego. Kalwaria, będąca ilustrującą religijności i kultury w początkach XVII w., była pierwszym tego typu założeniem w kraju i stała się inspiracją dla późniejszych realizacji. W skali kontynentu odznacza się oryginalnością rozwiązań, niezwykłym powiązaniem z naturą, a w wymiarze niematerialnym - wielowiekową, nieprzerwaną tradycją odprawiania misteriów. Od ponad 400 lat odgrywane są tu misteria Drogi Krzyżowej i Pogrzebu Matki Bożej, które gromadzą wiele tysięcy osób.
- Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy (wpis w 2001 r.)
Wpis na Listę światowego dziedzictwa Kościołów Pokoju w Jaworze i Świdnicy obejmuje: Kościół Pokoju pw. Ducha Świętego w Jaworze oraz Kościół Pokoju pw. św. Trójcy w Świdnicy.
Ewangelickie Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy zostały wzniesione w okresie kontrreformacji, w połowie XVII w., na terenie Śląska, który w owym czasie znajdował się w obrębie katolickiego cesarstwa Habsburgów. W konsekwencji ustaleń Pokoju Westfalskiego obowiązującą zasadą było "cuius regio, eius religio" (czyje panowanie, tego religia), dlatego budowa kościołów ewangelickich na terenie cesarstwa możliwa była jedynie dzięki wsparciu luterańskiego króla Szwecji. Cesarz zezwolił na powstanie w stolicach księstw - Głogowie, Jaworze i Świdnicy, po jednym tzw. Kościele Pokoju (kościół w Głogowie spłonął), przy czym świątynie te musiały spełniać szereg wymagań, tj. należało je zbudować w ciągu roku, na koszt gmin ewangelickich, poza murami miasta, bez wież oraz przy użyciu nietrwałych materiałów, takich jak drewno i glina.
- Drewniane kościoły południowej Małopolski (wpis w 2003 r.)
Wpis na Listę światowego dziedzictwa drewnianych kościołów południowej Małopolski obejmuje: kościół pw. św. Michała Archanioła w Binarowej, kościół pw. Wszystkich Świętych w Bliznem, kościół pw. św. Michała Archanioła w Dębnie Podhalańskim, kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Haczowie, kościół pw. św. Leonarda w Lipnicy Murowanej, kościół pw. św. Filipa i św. Jakuba w Sękowej.
Jest to sześć najstarszych i wyróżniających się najlepszym stanem zachowania drewnianych świątyń zlokalizowanych na Pogórzu Karpackim. Wszystkie świątynie nadal pełnią swoją funkcję, a niektóre są wyjątkowo istotne pod względem religijnym, ponieważ znajdują się w nich otoczone kultem wizerunki. Świątynie te są szczególnym przykładem tradycji wznoszenia kościołów w kulturze rzymskokatolickiej w okresie średniowiecza.
- Park Mużakowski (wpis w 2004 r., obiekt transgraniczny polsko-niemiecki)
Park Mużakowski został założony w pierwszej połowie XIX w., a jego twórcą był pruski arystokrata, książę Hermann von Pueckler-Muskau.
Park położony jest na obszarze moreny czołowej utworzonej przez lodowiec nazwanej Łukiem Mużakowa, uznanym w 2011 r. za Europejski Geopark, czyli obszar szczególnie cenny pod względem geologicznym. Całkowita powierzchnia łuku jako formy morfologicznej wynosi 170 km kw., z czego w Polsce znajduje się 75 km kw. Dolina Nysy Łużyckiej przecina łuk, stanowiąc jednocześnie granicę obu krajów. Po polskiej stronie część tego obszaru obejmuje Park Krajobrazowy Łuk Mużakowa, którego największą atrakcją jest ponad 100 zbiorników mieniących się różnymi kolorami wody oraz inne obiekty geologiczne.
- Hala Stulecia we Wrocławiu (wpis w 2006 r.)
Wrocławska Hala Stulecia powstała na początku XX wieku dla uczczenia 100. rocznicy wydania we Wrocławiu przez króla Fryderyka Wilhelma III odezwy wzywającej do powszechnego oporu przeciw Napoleonowi i wspólnej walki o wyzwolenie spod obcej władzy. Autorem jej projektu był Max Berg, główny architekt Wrocławia w latach 1908-1925.
Obiekt pełni obecnie rolę hali wystawienniczej, odbywają się tam także mecze m.in. koszykówki i spektakle operowe. W 1997 r. hala gościła papieża Jana Pawła II i uczestników Kongresu Eucharystycznego.
- Drewniane cerkwie w polskim i ukraińskim regionie Karpat (wpis w 2013 r., seryjny wpis transgraniczny polsko-ukraiński)
Cerkwie zlokalizowane są w północnej strefie Karpat Zachodnich. Najstarsze pochodzą z końca XV i początku XVI wieku. Drewniane budownictwo cerkiewne w obszarze polskich i ukraińskich Karpat od drewnianego budownictwa sakralnego pozostałej części Europy wyróżnia różnorodność form i typów, doskonałość ciesielskich rozwiązań konstrukcyjnych oraz odmienność stylistyczna.
Katarzyna Krzykowska (PAP)
ksi/ itm/
