Warszawa, 18 11 2019. Konferencja naukowa „Początki okupacji nazistowskiej. Ciągłość i zmiana w życiu polskim i żydowskim 1939–1941” w Muzeum Getta Warszawskiego. Źródło: MGW
W latach 1939–1941 Polacy i Żydzi widzieli, że okupacja niemiecka jest zjawiskiem o nieznanej dotąd skali barbarzyństwa. Nie mogli jednak przewidzieć późniejszych wydarzeń – powiedział prof. Jan Rydel podczas otwarcia konferencji „Początki okupacji nazistowskiej. Ciągłość i zmiana w życiu polskim i żydowskim 1939–1941”, zorganizowanej przez Muzeum Getta Warszawskiego.
Konferencja naukowa „Początki okupacji nazistowskiej. Ciągłość i zmiana w życiu polskim i żydowskim 1939–1941” jest, jak podkreślają jej organizatorzy, inauguracją działalności naukowej Muzeum Getta Warszawskiego. Jak zauważył jego dyrektor dr Albert Stankowski, zorganizowanie tego wydarzenia nie byłoby możliwe bez wsparcia innych instytucji zajmujących się badaniem losów społeczności żydowskiej w Polsce oraz wielu ośrodków naukowych na całym świecie. „W konferencji bierze udział trzydziestu prelegentów z dwudziestu pięciu instytucji” – mówił w wystąpieniu otwierającym.
Okupacja niemiecka
Prof. Paweł Śpiewak, dyrektor współpracującego z MGW Żydowskiego Instytutu Historycznego, zaznaczył symboliczny wymiar konferencji. Dyskusje i wystąpienia odbywają się w warszawskim Błękitnym Wieżowcu. „Do maja 1943 r. w tym miejscu znajdowała się Wielka Synagoga. Jej zburzenie było znakiem końca społeczności żydowskiej w Warszawie i Polsce” – przypomniał prof. Śpiewak. Jego zdaniem konferencja służy budowaniu środowiska naukowego zajmującego się badaniem historii Żydów w okresie II wojny światowej.
Zdaniem prof. Jana Rydla, przewodniczącego Komitetu Sterującego Europejska Sieć Pamięć i Solidarność, stan badań nad pierwszymi latami okupacji niemieckiej jest niewystarczający. „Zdecydowana większość badaczy skupiała się na okresie po 1941 r., gdy proces zagłady osiągnął swoje apogeum” – tłumaczył. Jego zdaniem historycy zajmujący się dziejami polskich Żydów w latach 1939–1941 nie mogą postrzegać ich przez pryzmat zjawisk, które zdominowały lata 1942–1945. „Ówczesna świadomość była zupełnie inna niż nasze wyobrażenie na temat tamtego społeczeństwa, które wciąż wierzyło w szybkie zakończenie wojny i w to, że ogólny los mieszkańców Polski nie będzie tak zły” – wyjaśniał prof. Rydel. Dodał, że był to okres, w którym nie istniały jeszcze obozy zagłady, ale „Polacy i Żydzi widzieli, że okupacja niemiecka jest zjawiskiem o nieznanej dotąd skali barbarzyństwa. Nie mogli jednak przewidzieć późniejszych wydarzeń”.
Powołano Muzeum Getta Warszawskiego
Na kluczowe aspekty pierwszych tygodni okupacji zwrócił uwagę prof. Stephan Lehnstaedt z Touro College Berlin. W wykładzie inauguracyjnym analizował wykonywane przez niemieckich żołnierzy fotografie z czasu inwazji na Polskę oraz początków okupacji. Na wielu zostali uwiecznieni przedstawiciele społeczności żydowskiej. Zdaniem prof. Lehnstaedta niemieckich żołnierzy interesowała nie tylko ich odmienność, ale fotografowanie ich było uzasadnieniem dla zbrodni i konieczności odseparowania Żydów. W notatkach na odwrocie zdjęć żołnierze Wehrmachtu pisali o „żydowskim brudzie” i ich lenistwie. Zdaniem autora monografii „Czas zabijania” to jeden z ważnych dowodów „głębokiego socjalizowania propagandy uprawianej przez narodowych socjalistów”. Prof. Stephan Lehnstaedt zauważył również, że częstym tematem zdjęć jest też „przywracanie sprawiedliwości i porządku”. W oczach Niemców proces ten wyrażał się przez zmuszanie Żydów do pracy oraz wspieranie volksdeutschów. „Fotografie służyły utrwalaniu zakorzenionych stereotypów i propagandy” – podkreślił prof. Lehnstaedt.
W pierwszym dniu konferencji historycy przybliżą tragiczne położenie ludności żydowskiej w pierwszych miesiącach okupacji niemieckiej w Polsce na przykładzie losu żołnierzy żydowskich z Poznańskiego, mieszkańców gett z dystryktu radomskiego i lubelskiego, a także gmin żydowskich z małych miasteczek w świetle świadectw z archiwów Oneg Szabat (podziemnej organizacji społecznej, założonej przez historyka Emanuela Ringelbluma w getcie warszawskim). Cześć wystąpień została poświęcona wybranym aspektom życia pod okupacją niemiecką, takim jak organizacja pracy przymusowej w początkowym okresie wojny, rywalizacja sportowa ludności żydowskiej i nieżydowskiej na Górnym Śląsku oraz różnice w traktowaniu społeczności polskiej i żydowskiej na przykładzie dystryktu lubelskiego.
Emanuel Ringelblum
W części poświęconej niemieckiej polityce ludnościowej wobec różnych grup etnicznych wygłoszone zostaną referaty na temat Niemieckiej Listy Narodowej i technik separowania Polaków od Niemców, prześladowań Romów w pierwszych miesiącach okupacji oraz położenia volksdeutschów w Generalnym Gubernatorstwie na przykładzie dystryktu krakowskiego. Pierwszy dzień obrad zamknie sesja specjalna poświęcona nowej encyklopedii getta warszawskiego przygotowywanej przez Żydowski Instytut Historyczny.
Drugi dzień obrad będzie podzielony na trzy sekcje merytoryczne poświęcone kolejno porównaniu pamięci polskiej i pamięci żydowskiej, dziejom polskich Żydów w Związku Sowieckim do 1941 r. oraz badaniom do historii getta warszawskiego. Omówione zostaną wspomnienia dziecięcych robotników przymusowych z perspektywy polskiej i żydowskiej, percepcja tzw. Polenaktion wśród obecnych mieszkańców Zbąszynia, a także stosunki polsko-żydowskie w pierwszym okresie okupacji oraz życie w oblężonej Warszawie na podstawie wybranych pamiętników.
Druga sekcja będzie się koncentrować wokół zagadnień poświęconych działalności kibucu w Wilnie, na losie ludności żydowskiej wschodniej Polski pod okupacją sowiecką oraz na stanie świadomości mieszkańców Związku Sowieckiego o prześladowaniach ludności żydowskiej w okupowanej Polsce.
W ostatnim panelu zostaną omówione zmiany przestrzenne zachodzące w Warszawie podczas okupacji na przykładzie kart pocztowych, przywództwo religijne rabina R. Szapiro w Warszawie w pierwszych miesiącach wojny, stosunek polskiego podziemia do ludności żydowskiej w stolicy oraz harcerska akcja pomocy dla mieszkańców getta warszawskiego znana pod kryptonimem „Akcji Żet”. Całość konferencji podsumuje prof. Daniel Blatman z Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie.
80 lat temu utworzono Generalne Gubernatorstwo
Muzeum Getta Warszawskiego zostało powołane w marcu 2018 r. Umowę na dzierżawę jego przyszłej siedziby – gmachu dawnego Szpitala Dziecięcego im. Bersohnów i Baumanów – podpisali w październiku marszałek woj. mazowieckiego Adam Struzik i dyrektor Muzeum Getta Warszawskiego Albert Stankowski. Otwarcie ekspozycji jest planowane na rok 2023, gdy przypada osiemdziesiąta rocznica wybuchu Powstania w getcie warszawskim.
Organizatorem konferencji „Początki okupacji nazistowskiej. Ciągłość i zmiana w życiu polskim i żydowskim 1939–1941” jest Muzeum Getta Warszawskiego we współpracy z Polskim Towarzystwem Studiów Żydowskich, Żydowskim Instytutem Historycznym, European Network Remembrance and Solidarity oraz berlińskim Touro College.
Michał Szukała (PAP)
szuk / skp /
