Miejsce pamięci, złożone z blisko 200 fragmentów nagrobków żydowskich ma powstać na terenie dawnego cmentarza żydowskiego w Opatowie – poinformowało we wtorek Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Opatowskiej (TPZO). Macewy, które przez kilkadziesiąt lat znajdowały się w różnych częściach miasta i okolic, postanowili zebrać i ocalić przedstawiciele TPZO.
Szacuje się, że w 1939 r. Żydzi stanowili ponad połowę ludności Opatowa.
Jak poinformował przewodniczący TPZO Tomasz Kucharski, w tym roku udało się zabezpieczyć około 200 fragmentów macew z dawnej żydowskiej nekropolii. Kilka lat wcześniej wydobyto je z dna rzeki, część znajdowała się w starym murze okalającym jedną ze szkół, kolejne – na prywatnych posesjach.
„Do wiosny przyszłego roku chcemy opracować projekt lapidarium, także przeprowadzić wszystkie uzgodnienia z gminą żydowską i uzyskać niezbędne zgody formalne związane z realizacją przedsięwzięcia. Każdą naszą działalność na terenie cmentarza żydowskiego konsultujemy z gminą żydowską” – dodał Kucharski.
W inwentaryzacji macew i w odczytaniu ich symboliki pomogli specjaliści z Ośrodka Brama Grodzka – Teatr NN w Lublinie, pod kierunkiem prof. Andrzeja Trzcińskiego. TPZO stara się także o grant na wsparcie finansowe realizacji projektu utworzenia lapidarium, w konkursie Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce.
Jak wyjaśnia członkini zarządu TPZO Maria Borzęcka, projekt lapidarium zakłada wkomponowanie w przestrzeń cmentarza znalezionych dotychczas macew oraz ich fragmentów tak, aby tworzyły jedną całość na wyznaczonym i odpowiednio przygotowanym gruncie.
„Chodzi o to, aby w godny i trwały sposób wróciły na swe pierwotne miejsce. Oczywiście nie będą one +udawały+ konkretnych nagrobków, ale symbolizowały miejsce wiecznego spoczynku obywateli Opatowa wyznania mojżeszowego. Projekt będzie miał charakter otwarty, aby w następnych latach można było dodać kolejne znalezione na terenie Opatowa macewy, których jest jeszcze wiele. Chcemy ocalić nekropolię Żydów opatowskich, którzy w czasach nazizmu zostali zamordowani, a w okresie PRL ich materialny ślad w postaci cmentarza został niemal doszczętnie zniszczony” – podkreśliła Borzęcka.
Lapidarium ze starymi płytami nagrobnymi ma powstać do października 2022 r., w związku z przypadającą wówczas 80. rocznicą wypędzenia Żydów z opatowskiego getta i zamordowania ich w niemieckim obozie zagłady w Treblince.
TPZO od kilku lat upamiętnia rocznicę zagłady opatowskich Żydów. Msza święta w 79 rocznicę ich wypędzenia z miasta odbędzie się w niedzielę, 24 października o godz. 12, w kolegiacie p.w. św. Marcina w Opatowie.
W piątek 22 października uczniowie z opatowskiego Liceum Ogólnokształcącego im. Bartosza Głowackiego wezmą udział w uroczystości online, upamiętniającej tragiczną historię sprzed 79 lat. Przygotują ją i po hebrajsku przeprowadzą potomkowie opatowskich Żydów z Izraela. Licealiści będą mogli z nimi porozmawiać.
Na cmentarzu żydowskim w Opatowie, który przez ponad 400 lat był miejscem pochówku miejscowych Żydów, pod koniec II wojny światowej znajdowało się ok. tysiąca kamiennych nagrobków. W 1956 r. nekropolię oficjalnie zamknięto, a jej teren – na wniosek władz miasta – przeznaczono na park miejski. W 1962 r. przeprowadzano jedynie symboliczne ekshumacje. Płyty nagrobne, usunięte z cmentarza, wykorzystywano m.in. do wzmocnienia podbudowy murów w mieście, na cmentarzu parafialnym; posłużyły także niektórym mieszkańcom za materiał budowlany na prywatnych posesjach.
Jesienią 1989 r. dzięki staraniom społeczników z TPZO oraz pomocy ówczesnych władz Opatowa i pracowników Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, na terenie dawnego cmentarza żydowskiego utworzono niewielkie lapidarium, z kilkoma macewami, wmurowanymi w betonowe podstawy. Stoi tu też pomnik, zaznaczający historyczną przynależność tego miejsca do żydowskich mieszkańców miasta. W 2012 r. na wniosek Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego władze Opatowa zmieniły regulamin korzystania z parku miejskiego, aby zapewnić godne traktowanie terenu dawnego cmentarza – nadano mu wspólnie nazwę Parku Pamięci. Przy wejściu na teren parku stanęła brama z tablicą pamiątkową.
Żydzi zaczęli osiedlać się w Opatowie w XVI w., a w latach 30. XVII w. powstała tu gmina żydowska. Od II połowy XVIII w. Opatów stał się ważnym ośrodkiem chasydyzmu. W 1939 r. Żydzi stanowili ponad połowę ludności miasta – ok. 5,8 tys. osób. Wg szacunków w pierwszych latach II wojny światowej wskutek wojennej migracji i przesiedleń w Opatowie mieszkało ponad 8 tys. Żydów. 22 października 1942 r. Niemcy wypędzili mieszkańców utworzonego tu wcześniej getta na stację kolejową do położonych kilkanaście kilometrów dalej Jasic, skąd wywieziono ich do obozu w Treblince i zamordowano. Okupację przeżyło ok. 350 przedstawicieli żydowskiej społeczności Opatowa.
Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Opatowskiej powstało w 1969 r. Organizacja, która skupia mieszkańców tego regionu i osoby z nim związane, zajmuje się przede wszystkim propagowaniem lokalnej historii, dbaniem o miejsca pamięci, dokumentowaniem dziejów Opatowa i jego okolic. Od kilku lat stowarzyszenie organizuje kwesty na potrzeby renowacji zabytkowych pomników na cmentarzu parafialnym w Opatowie. (PAP)
Autor: Wiktor Dziarmaga
wdz/ pat/
