Galeria „Wyzwania nowoczesności” w Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie. Fot. PAP/J. Kamiński
Długi wiek XIX, który przedstawiany w galerii „Wyzwania nowoczesności”, radykalnie zmienił życie Żydów polskich – mówi prof. Marcin Wodziński, autor koncepcji galerii w Muzeum Historii Żydów Polskich.
Zasadnicze przeobrażenia w życiu polskiej społeczności żydowskiej w XIX wieku nastąpiły pod wpływem wielkich zmian geopolitycznych, prawnych, demograficznych, industrialnych - powiedział PAP Wodziński.
Wielowątkową historię Żydów polskich w tamtym okresie przedstawiono w galerii w kontekście trzech rozbiorów Polski, wojen, upadku Rzeczpospolitej, całego długiego stulecia i zakończono w momencie wybuchu I wojny światowej. W tych ramach czasowych pokazano życie i opowiedziano o doświadczeniach Żydów mieszkających na obszarze Rosji, Królestwa Kongresowego, Prus i Galicji. W narracji muzealnej starano się wskazać różnice, jak i rzeczy wspólne, i dla Żyda z małego kresowego miasteczka, i dla żydowskiego inteligenta z Warszawy.
Wielowątkową historię Żydów polskich w XIX w. przedstawiono w galerii w kontekście trzech rozbiorów Polski, wojen, upadku Rzeczpospolitej, całego długiego stulecia i zakończono w momencie wybuchu I wojny światowej.
U wejścia do galerii „Wyzwania nowoczesności” wiszą ogromne portrety trzech zaborców: carycy Wszechrosji Katarzyny II, króla Prus Fryderyka II i cesarza Austrii Józef II Habsburga. Naprzeciw stoi, cały w złocie i czerwieni, pusty tron króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego. Tak w symboliczny sposób zaznaczono czas rozbiorów, który spowodował zasadnicze zmiany w życiu Polaków i Żydów polskich.
Austria, Prusy i Rosja wniosły na ziemie polskie nowe koncepcje państwa. „Przejście od państwa o charakterze stanowym do nowych absolutystycznych struktur państwowych, usiłujących narzucić jednorodne prawo wszystkim Żydom i uczynić ich poddanymi państwa, podczas gdy dotąd byli jedynie członkami własnych korporacji, czyli kahałów żydowskich, było szczególnie bolesne” – mówił prof. Wodziński.
Tę ingerencję państwa i jego instytucji oraz prawa w coraz rozleglejsze obszary żydowskiego życia pokazano w galerii na przykładzie m.in. wesela żydowskiego i rytuałów z nim związanych. Narracja o weselu stanowi atrakcyjną, a nawet – zdaniem muzealników – najbardziej spektakularną część ekspozycji. Pokazano tu bowiem, jak tradycyjne wesele żydowskie zmienia się w wyniku nowych zaleceń państwa. Państwo wymusza np. na młodych Żydach, którzy chcą wziąć ślub, konieczność zdobycia wcześniej zawodu, albo – tak było w Galicji – nakazuje nauczyć się języka niemieckiego, ponadto wprowadza też ograniczenia wiekowe; Żyd może zawrzeć małżeństwo po ukończeniu 25 lat, a Żydówka 18-stu. To zmiany kompletnie wcześniej nieznane.
W tej części ekspozycji można obejrzeć polskie malarstwo XIX-wieczne - obrazy pokazujące tradycyjne wesele żydowskie, np. Wincentego Smokowskiego „Wesele żydowskie” czy szkice Gottlieba o tej samej tematyce.
Na całej zaś długości jednej ściany zainstalowano wielką gablotę wypełnioną obiektami, w większości oryginalnymi, przedstawiającymi rozmaite sceny weselne. Można się dzięki temu zorientować jak żydowskie wesele dawniej wyglądało i jak bardzo śluby i wesela zmieniły się w nowej rzeczywistości.
Na indywidualne losy i sytuacje całych społeczności żydowskich miały też wpływ XIX–wieczne procesy industrialne i urbanizacja. Była to też epoka pary i kolei. W galerii przedstawiono postaci wielkich żydowskich bankierów warszawskich i finansistów: Hermana Epsteina, Leopolda Kronenberga i J.G.Blocha, którzy się przyczynili do rozwoju kolei w Królestwie Polskim. W przestrzeni wystawy została też zaaranżowana poczekalnia i kasa kolejowa z rozkładem jazdy na Drodze Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej z października 1878 r.
Życie coraz większej części ludności żydowskiej koncentrowało się w miastach, takich jak Łódź czy Warszawa, a w nich struktura gminy żydowskiej czy struktura życia społecznego są zupełnie inne niż w małych żydowskich miasteczkach.
Od połowy XIX w. kształtują się też – jak opowiada twórca galerii - trzy nowe klasy społeczne: burżuazja, żydowski proletariat, inteligencja.
"Żydowska burżuazja najmniej różniła się od burżuazji nieżydowskiej. Natomiast żydowski proletariat był odmienny od przemysłowego proletariatu nieżydowskiego. Niewielka bowiem część fabryk zatrudniała Żydów; oni pracowali najczęściej w małych warsztatach. Inteligencja natomiast była klasą, która miała ogromne znaczenie. I to ona w dużej mierze dążyła do integracji z Polakami. W XIX w. Żydzi po raz pierwszy pojawiają się w znaczący sposób w polskim obiegu kulturowym. Duża część narracji muzeum poświęcona została temu zagadnieniu – podkreśla prof. Wodziński. Wiele miejsca poświęcamy w muzeum temu zagadnieniu: jak oni widzą swoje miejsce i jak na nich reaguje kultura polska" – podkreślił. Efektowne aranżacje w galerii, np. salonu inteligencji żydowskiej czy pokazanie łódzkich fabryk są wizualnym dopełnieniem historycznej narracji.
W XIX wieku ziemie dawnej Rzeczpospolitej były wciąż największym skupiskiem Żydów, skupiskiem najbardziej twórczym w sferze kultury. To było centrum hegemoniczne kultury żydowskiej, tu powstawały najważniejsze zjawiska kultury Żydów świata, wykształcały się też wtedy nowe formy religijności jak np. chasydyzm.
Ta tematyka stanowi dużą część narracji w galerii. Pokazane bowiem zostało jak na ziemiach polskich powstawały nowe formy organizacji społeczności żydowskich i kompletnie nowe, oryginalne formy religijności, jak chasydyzm czy litewskie jesziwy, które, konkurencyjnie do chasydyzmu, budowały nowe sposoby edukacji, oparte bardzo mocno na studiach religijnych.
W XIX w. ziemie dawnej Rzeczpospolitej były wciąż największym skupiskiem Żydów, skupiskiem najbardziej twórczym w sferze kultury. To było centrum hegemoniczne kultury żydowskiej, tu powstawały najważniejsze zjawiska kultury Żydów świata, wykształcały się też wtedy nowe formy religijności jak np. chasydyzm. Ta tematyka stanowi dużą część narracji w galerii.
Jest w tej części ekspozycji pokazana w formie nastrojowego filmu animowanego, któremu towarzyszą czytane na głos wspomnienia, jesziwa w Wołożynie w roku 1910. Jesziwa wołożyńska założona w 1803 r. przez rabina Chaima Wołożynera nazywana "Matką jesziw" była wzorem dla wszystkich szkół religijnych ze względu na światowej sławy metodykę nauczania, wspaniałych nauczycieli i wysoki poziom uczniów, którzy zostawali przywódcami religijnymi, rabinami, poetami i pisarzami.
„Chasydyzm nie jest skansenem: jest bardzo nowoczesną formą organizacji, która proponowała społeczności żydowskiej nową tożsamość i nowe struktury organizacyjne – zaznacza prof. Wodziński - i tak to zostało przedstawione w galerii. Chasydyzm, inaczej niż rabinat, opiera się na przywództwie charyzmatycznym; nie jest więc uzależniony od władzy państwowej, świeckiej. Na wybór cadyka władza państwowa nie ma wpływu”. O tych kwestiach opowiada część galerii poświęcona życiu na dworze cadyka.
Zarówno haskala, jak i jesziwy czy chasydyzm stały się bardzo kreatywne kulturowo. Zwłaszcza chasydyzm był inspiracją dla wielu innych obszarów żydowskiego życia. Powstała bowiem bogata obrzędowość, charakterystyczna dla Żydów polskich i pojawiły się takie formy religijności, które nigdzie indziej nie istniały i - co ważne dla muzeum i całego przekazu historycznego - które istnieją do dziś i stanowią ważną część judaizmu, nie tylko dla chasydów, ale i dla zlaicyzowanych Żydów, dla których żydowska przeszłość jest utożsamiana z chasydyzmem - podkreśla prof. Wodziński. I jak dodaje: ogromna większość ludzi na całym świecie, gdy wyobraża sobie tradycyjnego Żyda, wyobraża sobie chasyda.
Specyficznym źródłem wiedzy na temat XIX wieku, są pamiętniki Żydów – zaznacza twórca galerii. Żydzi pisali je dlatego, że widząc kolosalne zmiany, jakie następowały w tym okresie, odczuwali potrzebę opisywania świata, który na ich oczach przemija lub już minął. Pamiętniki w większości były pisane w języku hebrajskim, jidysz, ale też po niemiecku, rosyjsku i po polsku. Jeden z pamiętników ma właśnie tytuł +O świecie, którego już nie ma+". Jest to źródło wykorzystywane w galerii, podbudowujące jej główny przekaz.
Galeria "Wyzwania nowoczesności" zajmuje 800 mkw. powierzchni wystawy stałej, która liczy ponad 4 tys. mkw.
Galerie składające się na wystawę stałą w Muzeum Historii Żydów Polskich: "Las", "Pierwsze spotkania" (960-1500) ”Paradisus Iudaeorum”(1569-1648)), "Miasteczko" (1648 -1772), „Wyzwania nowoczesności” (1772-1914), ”Na żydowskiej ulicy” (1918-1939), „Zagłada” (1939-1945), „Powojnie” (1944 – do dziś).
Muzeum Historii Żydów Polskich - nowoczesne, multimedialne centrum edukacji i kultury - będzie otwarte 28 października. (PAP)
Anna Bernat
abe/ agz/
