Gmach "PAST-y" w Warszawie - uroczystości 80. rocznicy odbicia z rąk niemieckich okupantów, gmachu Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej – PAST-y, 2024 r. PAP/Albert Zawada
Uroczystości z okazji 81. rocznicy zdobycia przez powstańców gmachu PAST-y odbędą się w środę przed tym historycznym budynkiem w stolicy. Zaplanowano złożenie kwiatów pod tablicą upamiętniającą żołnierzy batalionu „Kiliński” oraz otwarcie wystawy poświęconej jego dowódcy Henrykowi Leliwa-Roycewiczowi.
Zdobycie budynku Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej (PAST) przy ul. Zielnej 39 było jednym z największych czynów bojowych podczas Powstania Warszawskiego. Dokonali tego żołnierze Armii Krajowej z batalionu „Kiliński”. Dowodził nimi rotmistrz Henryk Leliwa-Roycewicz.
Organizatorem uroczystości jest Ogólnokrajowe Środowisko Żołnierzy Batalionu „Kiliński”. Odbędą się one pod honorowym patronatem prezydenta Warszawy Rafała Trzaskowskiego.
Jednym z punktów obchodów będzie otwarcie wystawy „Pamiętamy 1944. Od Kawalerii do Powstania Warszawskiego” poświęconej płk. Henrykowi Leliwa-Roycewiczowi. Na ekspozycji zaprezentowane zostaną oryginalne pamiątki przekazane przez powstańców.
Henryk Leliwa-Roycewicz urodził się na kresach wschodnich w 1898 r. w rodzinie ziemiańskiej herbu Leliwa. W młodości przystąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej, a potem do Wojska Polskiego. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. W dwudziestoleciu międzywojennym zajmował się sportowym jeździectwem i zdobył drużynowo srebrny medal na igrzyskach olimpijskich w 1936 r. w Berlinie.
„Był to najpiękniejszy moment dla powstańców. Zdobycie PAST-y było wielkim sukcesem powstańców warszawskich” – wspominał prezes zarządu Ogólnokrajowego Środowiska Batalionu AK „Kiliński” Jacek Łapko.
Walczył w wojnie obronnej w 1939 r. Podczas okupacji jako oficer Armii Krajowej, został dowódcą batalionu „Kiliński”.
Po wojnie odsiedział pięcioletni wyrok za działalność w AK.
Zmarł w 1990 r. i jest pochowany w kwaterze żołnierzy batalionu „Kiliński” na Powązkach.
20 sierpnia 1944 r. około południa, po udanym szturmie, żołnierze „Kilińskiego” wywiesili biało-czerwoną flagę nad zdobytą PAST-ą. – Był to najpiękniejszy moment dla powstańców. Zdobycie PAST-y było wielkim sukcesem powstańców warszawskich – wspominał przed rokiem prezes zarządu Ogólnokrajowego Środowiska Batalionu AK „Kiliński” Jacek Łapko.
Siedzibę Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej (PAST) przy ul. Zielnej 39 w Warszawie zbudowano w latach 1906-1908 według projektu inż. Bronisława Brochwicz-Rogoyskiego. Była pierwszym w Warszawie budynkiem z żelbetonu, a do czasu oddania do użytku w 1934 r. wysokościowca Prudential przy placu Napoleona (obecnie plac Powstańców Warszawy) – również najwyższym. 51,5-metrowa PAST-a miała osiem kondygnacji. W 1922 r. powstała spółka PAST. Poza budynkiem przy Zielnej w Warszawie PAST stworzyła sieć składającą się z sześciu central automatycznych zlokalizowanych przy ul. Piusa XI 19, ul. Brzeskiej 24, ul. Felińskiego 39 i przy ul. Tłomackie 10.
1 października 1940 r. przedsiębiorstwo przeszło pod zarząd Deutsche Post Osten (Niemiecka Poczta na Wschodzie). W budynku PAST zainstalowano wojskową centralę telefoniczną (Heeresvermittlung) obsługującą dowództwo garnizonu Wehrmachtu w Warszawie oraz linię Warszawa – Berlin. Stąd łączono bezpośrednie rozmowy z dowództwem na froncie wschodnim.
Na początku sierpnia 1944 r. załoga niemiecka PAST-y składała się ze 157 uzbrojonych w broń maszynową funkcjonariuszy SS-Postschutz (straż pocztowa SS). Pierwsze próby zdobycia budynku zakończyły się fiaskiem i stratami wśród atakujących powstańców. Wysokość i masywna konstrukcja budynku utrudniały jego zdobycie. Z wyższych kondygnacji Niemcy prowadzili ostrzał Śródmieścia z broni maszynowej. Ofiarami padali powstańcy i cywile. Dowódca Batalionu AK „Kiliński”, wówczas rtm. Henryk Roycewicz „Leliwa” zdecydował, że decydujący szturm na obiekt rozpocznie się 20 sierpnia.
Jego stanowisko dowodzenia mieściło się w bramie kamienicy po przeciwnej stronie ulicy, przy ul. Zielnej 34. Siły powstańcze szturmujące PAST-ę składały się z ok. 250 żołnierzy z Batalionu „Kiliński”, plutonu szturmowego Kompanii „Koszta” (Kompania Ochrony Sztabu Obszaru Warszawskiego Armii Krajowej), dwóch patroli saperów, kobiecego patrolu minerskiego, dwóch miotaczy ognia oraz grupy strażaków. Zgromadzono ok. 5 ton benzyny i innych materiałów łatwopalnych.
Atak rozpoczął się 20 sierpnia 1944 r. około godziny drugiej w nocy zdetonowaniem ładunku wybuchowego na trzecim piętrze. Wybuch zburzył ścianę sąsiedniego budynku. Nad rumowiskiem przerzucono kładkę, po której do budynku wdarło się kilkunastu powstańców z miotaczem ognia. Pierwszy szturm się nie powiódł. Przełomem w walce okazało się oblanie gmachu mieszaniną łatwopalną i podpalenie, do czego powstańcy wykorzystali motorową pompę strażacką znajdującą się na pierwszym piętrze kamienicy naprzeciwko PAST-y. Powstańcy zdobyli gmach po kilkunastu godzinach walki. W walce poległo co najmniej 17 powstańców, a 10 odniosło rany. Zdobyto broń maszynową i amunicję. Uwolniono polskich pracowników centrali, którzy byli przetrzymywani tam jako zakładnicy od początku powstania.
Poza zdobyciem PAST-y żołnierze Batalionu AK „Kiliński” zdobyli także Prudential i Pocztę Główną przy placu Napoleona 8. Gmach PAST-y pozostał w polskich rękach do końca powstańczego zrywu.
W 2003 r. na budynku zamontowano znak Polski Walczącej upamiętniający walki powstańcze. (PAP)
wnk/ aszw/
