Mszał Zakonu Krzyżackiego z Biblioteki Mariackiej w Gdańsku
Bogato zdobiony, pochodzący z I połowy XV-wieku mszał krzyżacki ze zbiorów PAN Biblioteki Gdańskiej, obok 10 innych dokumentów przechowywanych m.in. w Krakowie, Toruniu i Warszawie, trafił na Polską Listę Krajową Programu UNESCO Pamięć Świata.
Uroczystość wręczenia certyfikatu wpisu na Polską Listę Krajową Programu UNESCO Pamięć Świata odbyła się w piątek w Pałacu Prezydenckim w Warszawie. Lista obejmuje unikatowe obiekty dziedzictwa dokumentacyjnego obrazujące ważne wydarzenia z historii Polski, przechowywane w polskich archiwach i bibliotekach.
Mszał to jedna z 23 ksiąg liturgicznych należących dawniej do Zakonu Krzyżackiego znajdująca się w kolekcji PAN Biblioteki Gdańskiej.
"To absolutnie unikatowy dokument ze względów artystycznych. Jako jedyny egzemplarz spośród całego zbioru posiada w środku piękną miniaturę +Ukrzyżowanie+. Barwna ilustracja wykonana na kształt ówczesnego malarstwa tablicowego na Pomorzu przedstawia Chrystusa na krzyżu oraz dwa anioły zbierające do kielichów krew z jego ran. Jej autorem jest nieznany artysta wędrowny pochodzący prawdopodobnie z terenów dzisiejszych Niemiec lub Burgundii. Tekst rękopisu zdobią też liczne kolorowe inicjały z motywami roślinnymi" - powiedziała PAP kierownik Pracowni Rękopisów PAN Biblioteki Gdańskiej Agata Larczyńska.
Mszał krzyżacki posiada oprawę renesansową z początku XVI wieku, wykonaną ze skóry i drewna w gdańskim zakładzie introligatorskim.
Bezcenny dokument liczy 263 pergaminowe karty i został napisany po łacinie. Autor rękopisu jest nieznany, wiadomo tylko, że księga powstała w skryptorium w Gdańsku.
Mszał był wykorzystywany do celów liturgicznych w Kościele Najświętszej Marii Panny w Gdańsku, o czym świadczy zapis z 1518 roku na wyklejce przedniej oprawy. Stwierdza się w nim, że mszał był używany podczas sprawowania mszy świętej przy ołtarzu św. Brygidy.
"To świadectwo życia religijnego w Gdańsku i na Pomorzu w okresie średniowiecza. Księga przestała pełnić swoje funkcje liturgiczne, kiedy w Gdańsku nastąpiła Reformacja, a sama Bazylika Mariacka przeszła w ręce duchowieństwa luterańskiego" - wyjaśniła Larczyńska.
W 2010 r. gruntownej konserwacji poddana została oprawa i większość kart mszału. W ostatnich latach rękopis był wypożyczany na wystawy do Berlina, Gniezna i Malborka.
Oprócz unikatowości mszału wpisanego na listę UNESCO Larczyńska podkreśliła także wyjątkowe znaczenie całego zbioru krzyżackich ksiąg liturgicznych, którą tworzą inne mszały, brewiarze i antyfonarze. „Jako PAN Biblioteka Gdańska jesteśmy bowiem jedyną instytucją w Polsce, a być może i na świecie, która ma zachowaną tak bogatą kolekcję ksiąg liturgicznych Zakonu Krzyżackiego" - objaśniła.
Księgi liturgiczne Zakonu Krzyżackiego stanowią część Biblioteki Mariackiej założonej w 1398 r. przez proboszcza kościoła NMP w Gdańsku Andrzeja Słomowa. Tworzący się zbiór ksiąg uzyskał większą rangę 25 czerwca 1413 r. otrzymując przywilej od wielkiego mistrza Zakonu Krzyżackiego Henryka von Plauena.
Zbiory Biblioteki Mariackiej powiększały się intensywnie do XVI wieku, kiedy to w Europie zaczęły powstawać biblioteki publiczne. W 1912 r. Biblioteka Mariacka, zawierająca wówczas prawie 280 rękopisów, została przekazana w całości do Biblioteki Gdańskiej. II wojna światowa uszczupliła zbiór ksiąg, do dzisiejszych czasów w PAN Bibliotece Gdańskiej zachowało się 226 egzemplarzy. Kolekcję, oprócz dzieł o charakterze religijnym i teologicznym, tworzą też m.in. rękopisy prawnicze, medyczne i filozoficzne. Najstarszy pochodzi z XII wieku i jest dokumentem o prawie.
Wpisany na Listę Krajową Programu UNESCO Pamięć Świata mszał krzyżacki będzie udostępniony do zwiedzania przez PAN Bibliotekę Gdańską 19 listopada.
Program UNESCO Pamięć Świata powstał w 1992 r. Jego głównym celem jest zwrócenie uwagi na konieczność ochrony dokumentów o znaczeniu historycznym, stanowiących świadectwo naszej kultury i cywilizacji oraz podejmowanie działań na rzecz ich popularyzacji i szerokiego udostępniania.
Międzynarodowa Lista Pamięci Świata jest tworzona od 1997 r. i liczy obecnie ok. 350 wpisów dotyczących dokumentów zróżnicowanych pod względem treści, czasu i miejsc powstania, a także nośników, na których zostały one utrwalone. 14 dokumentów na tej liście reprezentuje dziedzictwo polskie.
Oprócz międzynarodowej listy, w ramach Programu Pamięć Świata tworzone są rejestry gromadzące obiekty o szczególnej wartości dla kultury lub historii polskiej lub innych kultur, jeśli znajdują się w zbiorach polskich instytucji.
Polska Lista Krajowa Programu UNESCO Pamięć Świata została zainaugurowana w 2014 r. W pierwszej edycji wpisano 11 obiektów m.in. Konstytucję 3 maja 1791, Złoty kodeks gnieźnieński, Kronikę Galla Anonima z XII w., akt lokacji Krakowa z 1257 r., Kazania świętokrzyskie z II poł. XIII w., autograf "Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza.
Robert Pietrzak (PAP)
rop/ agz/
