„Jestem przekonany, że dokumentując – więcej niż przyjazne – relacje między naszymi narodami umocni polsko-węgierskie braterstwo” – napisał o swoim dziele – książce „Dwa bratanki. Dokumenty i materiały do stosunków polsko-węgierskich 1918-1920”- węgierski historyk Endre László Varga.
Archiwa skrywają wciąż wiele tajemnic mogących rzucać nowe światło na dramatyczne wydarzenia XX wieku. Z reguły jednak archiwalnych sensacji spodziewają się historycy w archiwach ZSRS lub innych mocarstw zimnej wojny. Zdarza się jednak, że przełomowe dla postrzegania historii świadectwa mogą znajdować się znacznie bliżej. Tak właśnie jest w wypadku niektórych dokumentów opublikowanych przez węgierskiego historyka nakładem Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych.
Endre László Varga jest absolwentem Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pod koniec swej pracy zawodowej jako wykładowca na Uniwersytecie Reformowanym Kalwińskim w Budapeszcie podjął się skrupulatnego i czasochłonnego zadania udokumentowania relacji polsko-węgierskich w przełomowym dla obu narodów okresie tuż po I wojnie światowej. Varga przeprowadził gigantyczną kwerendę w polskich i węgierskich archiwach oraz bibliotekach przechowujących prasę z tego okresu.
Jak zauważa autor wstępu do polskiego wydania zbioru prof. Grzegorz Nowik, „zakończenie I wojny światowej postawiło Polskę i Węgry w diametralnie odmiennym położeniu. (…) Z jednej strony koniec wojny stworzył warunki do odrodzenia Rzeczypospolitej po półtorawiekowej niewoli, z drugiej był także krachem krótkiej, półwiecznej świetności Królestwa Węgierskiego w unii z Austrią”. Oba kraje znalazły się w zupełnie chaotycznym otoczeniu Europy Środkowej rozrywanej konfliktami narodowymi. Dzielił je stosunek do wielu kwestii takich jak przynależność Spiszu na pograniczu Polski i Słowacji, nazywanej wówczas Górnymi Węgrami. Łączyły wspólna niechęć do bolszewickiej ekspansji, której przejawem były krótkotrwałe rządy komunistyczne w Budapeszcie.
Wielką zasługą redaktora tomu jest dobór dokumentów, aby ilustrowały nie tylko dyskusje dyplomatów i wojskowych obu krajów, ale również lokalne inicjatywy. Stąd obecność w tomie m. in. ulotek kierowanych do mieszkańców terenów przygranicznych. Dzięki antyczeskiej ulotce ze Spisza poznajemy język tamtejszych Polaków: „Czechom służyć nie chcecie, bo nie możecie, ale dlaczego syścy ku nom do Polski nie przychodzicie? […] My przysli ku swoim do Polski i dobre nam tu. Momy se swój pułk ku obronie nasej ziemi”.
Wiedza historyków na temat sowiecko-niemieckiej współpracy w przełomowym dla Polski okresie 1920 r. wciąż jest bardzo niewielka. Opublikowane przez Vargę dokumenty wskazują, że prawdopodobnie pomiędzy oboma państwami został zawarty tajny układ dotyczący podziału Polski po sowieckim zwycięstwie.
Jednocześnie, o czym często się zapomina, wspólne dla obu krajów było zagrożenie ekspansją bolszewizmu. Wątek walki odrodzonej Polski z Rosją Sowiecką ma w „Dwóch bratankach” swoje odzwierciedlenie przede wszystkim w dokumentach opisujących techniczne wsparcie dla Polski węgierskimi dostawami broni (ok. 1 mln. karabinów), amunicji (ok. 70 mln. pocisków karabinowych), a nawet kuchni polowych (240 kuchni, 200 kociołków polowych). Skala tej pomocy potwierdzać może tezę, że bez niej zwycięstwo w sierpniu 1920 r. byłoby niemożliwe.
W tym kontekście niezwykle ciekawe są dokumenty oceniające wewnątrzpolskie różnice zdań z perspektywy Budapesztu. W dokumencie z września 1920 r. węgierki dyplomata, oceniając perspektywy współpracy obu krajów w wojnie przeciw Rosji Sowieckiej, nakreśla relacje pomiędzy marszałkiem Józefem Piłsudskim a generałem Tadeuszem Rozwadowskim: „zwracam uwagę na to, że gen. Rozwadowski wiele razy dał wyraz swego niekonsekwentnego i emocjonalnego zachowania (…) z tego powodu jego słowa mierzy się inną miarą niż Naczelnika Państwa”.
W dokumentach dotyczących zagrożenia bolszewickiego wybija się najbardziej odkrywczy obszar opublikowanych dokumentów. Wiedza historyków na temat sowiecko-niemieckiej współpracy w przełomowym dla Polski okresie 1920 r. wciąż jest bardzo niewielka. Opublikowane przez Vargę dokumenty wskazują, że prawdopodobnie pomiędzy oboma państwami został zawarty tajny układ dotyczący podziału Polski po sowieckim zwycięstwie. Współpraca ta oznaczałaby, że początek ścisłej współpracy tych państw przy dążeniu do przekreślenia ładu wersalskiego datuje się już na rok 1920, a nie zawarcia porozumienia w Rapallo w 1922 r.
„Dwa bratanki” z pewnością są wydawnictwem skierowanym głównie do specjalistów zajmujących się historią stosunków międzynarodowych. Bez wątpienia ten imponujący zbiór dokumentów zainteresuje również wszystkich pasjonatów dwudziestolecia międzywojennego szczególnie zainteresowanych genezą ówczesnego układu sił w tej części Europy. Pozostaje czekać na kolejne tomy dokumentów do stosunków polsko-węgierskich, które umożliwiłyby prześledzenie przemian we wzajemnych relacjach w kolejnych latach międzywojnia.
„Dwa bratanki. Dokumenty i materiały do stosunków polsko-węgierskich 1918-1920” wybór i opracowanie Endre László Varga, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2016.
Wersja elektroniczna: „Dwa bratanki. Dokumenty i materiały do stosunków polsko-węgierskich 1918-1920”
Michał Szukała (PAP)
