Od wczesnego dzieciństwa uważałem za rzecz naturalną, że trzeba robić coś dla sprawy, która jest bliska sercu. Zawsze chciałem skrócić dystans między sercem a czynem. Moim hasłem było: żyć ideą, a nie tylko mówić o niej, czy ją odczuwać. Tak zrodziła się podstawowa misja mojego życia: stworzyć dla narodów prawo, które będzie chroniło przed zniszczeniem grupy narodowe, rasowe i religijne. Towarzyszyła mi ona przez całe życie – zaznaczył Rafał Lemkin.
Rafał Lemkin (1900-1959) był polskim prawnikiem żydowskiego pochodzenia. To on sformułował termin „genocyd”, który wszedł następnie do prawa międzynarodowego, dzięki czemu możliwe stało się karanie zbrodni dotychczas na taką skalę niewyobrażalnej i nienazwanej. To również Lemkin przyczynił się do uchwalenia Zgromadzeniu Ogólnym ONZ Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa.
Na początku 1945 r. Lemkin zaznaczył, że „genocyd jest zjawiskiem zbyt katastrofalnym, aby pozostawić je fragmentarycznym regulacjom”, dodając, że „musi istnieć odpowiedni mechanizm współpracy międzynarodowej w zakresie karania sprawców”.
Dla Lemkina kluczowe stało się odłączenie genocydu od wojny. „Genocyd jest bardziej niebezpieczny niż wojna. Po przegranej wojnie naród może odbudowywać swoje zasoby techniczne i finansowe, może rozpocząć nowe życie. Ale ci, którzy zostali zniszczeni w genocydzie, zostali zniszczeni na zawsze. Podczas gdy straty wojenne mogą być naprawione, straty w wyniku genocydu są nieodwracalne” – podkreślał.
Przez wiele lat postać Rafała Lemkina była jednak zapomniana. Jak zaznaczyli autorzy artykułu wstępnego w poświęconym Lemkinowi numerze „Genocide Studies and Prevention”, „żarliwe, pełne poświęcenia wysiłki Lemkina, bo stworzyć konwencję w sprawie genocydu, jego poświęcenie się pisaniu za cenę życia osobistego i towarzyskiego, jego widoczna gotowość do wszelkich działań, w tym podstępu, stoją w jaskrawym kontraście z porażką jego programu, jego dramatycznym zniknięciem z pola widzenia opinii publicznej i ostatecznym odejściem”.
„Krótko mówiąc, postać Lemkina jest jak z melodramatu, łączy dążenie do sprawiedliwości społecznej z walką z zasiedziałą opozycją o znacznie większych siłach i środkach. Jego historia to historia intelektualisty i pisarza, myśliciela i działacza, człowieka, który żył w momencie o +światowym historycznym+ znaczeniu, i który stanął w obliczu niemal pewnej porażki, mimo pozornej słuszności swojego moralnego stanowiska. Ta historia współbrzmi z uchwytnym poczuciem tragedii lub porażki, z jakim spotykają się obrońcy praw człowieka, gdy wzywają do bardziej zdecydowanych reakcji na masową przemoc. Pod tym względem życie i praca Lemkina potencjalnie stanowią punkt zaczepienia dla wielu badaczy ludobójstwa, jako osoba, która wykonuje fascynującą i emocjonalną pracę, dostarczając wzoru intelektualnej odwagi w obliczu niemal pewnego lekceważenia” – czytamy dalej.
Piotr Madajczyk zaznaczył, że „postać Rafała Lemkina, wraz z jego dziełem, popadła w zapomnienie i trwało to aż do ich renesansu w końcu XX wieku”. Dziedzictwo Lemkina obejmuje natomiast dwa obszary, w których jego idee do dzisiaj zachowały znaczenie – prawo oraz badania nad genocydami w naukach humanistycznych i społecznych. „Dorobek Lemkina nie należy do przeszłości. Dla prawników i badaczy zajmujących się studiami nad genocydami tkwi bardziej u korzeni ich zainteresowań, dla historyków stanowi nadal interesujący postulat badawczy, poszerzający perspektywę spojrzenia na dwudziestowieczne konflikty” – czytamy w książce.
Książka Piotra Madajczyka ma wypełnić pewną lukę w polskiej pamięci, a także uzupełnić wiedzę o pierwszych czterdziestu latach życia Lemkina. Autor opisał ten okres życia, w którym Lemkin został intelektualnie ukształtowany. Na emigrację przyszły twórca Konwencji wyruszył w 1939 r., był już zatem w pełni ukształtowanym człowiekiem. Czytelnik przeczyta m.in. o dzieciństwie i młodzieńczych latach spędzonych w Rosji, doświadczeniach Lemkina z czasów I wojny światowej oraz wojny polsko-bolszewickiej. Autor omówił także karierę prawną w okresie II Rzeczpospolitej.
Anna Kruszyńska (PAP)
