Józef Piłsudski odegrał niepośrednią rolę nie tylko w naszych narodowych dziejach, ale i z perspektywy historii Europy. Jego posunięcia polityczne i militarne w znaczący sposób kształtowały rzeczywistość geopolityczną. Jego sprawne działania w latach 1914–1920 sprawiły, że w Europie środkowo-wschodniej wyrósł ważny polityczny gracz, który wbił się klinem między dwie potęgi, Niemcy i Rosję.
Wygrana wojna polsko-bolszewicka zatrzymała pochód komunizmu na zachód, a bitwa warszawska nie bez kozery jest wskazywana jako jedna z bitew które zmieniły obraz świata. Następnie bez echa nie pozostały działania mające na celu rozstrzenie granic II Rzeczpospolitej, próby stworzenia federacyjnego układu połączenia sił polsko-ukraińsko-białoruskich jako przeciwwagi dla potęgi rosyjskiej.
Biografia człowieka odpowiedzialnego za nową geopolityczną rzeczywistość wymaga wnikliwej analizy, nie ograniczającej się jedynie do prostej faktografii, ale próbującej głębiej wejrzeć w motywacje intelektualne. Politykiem mogą kierować proste instynkty polityczne, jak zwykła żądza władzy. Ale ludźmi wielkimi często powodują znacznie głębsze pobudki ideowe. Wznowiona i wydana pod nowym tytułem biografia Józefa Piłsudskiego „Rzecz o Józefie Piłsudskim” Włodzimierza Sulei, jest fundamentalnie ważna dla zrozumienia fenomenu Pierwszego Marszałka Polski.
Jak dotąd dwie książki o Józefie Piłsudskim zyskały w Polsce miano pozycji klasycznych i wyznacznikowych dla myślenia o tej postaci. Każda z nich opierała się na własnej narracji i w inny sposób analizowała postać Józefa Piłsudskiego – ich autorami byli Włodzimierza Suleja i Andrzej Garlicki. Pierwsza z nich jest odczytywana jako odpowiedź na drugą.
Biografia pióra Garlickiego przedstawiała sylwetkę Marszałka z perspektywy wrażliwości lewicowej, w której młody Piłsudski był najpierw wyrazicielem idei socjalistycznej, aby następnie się jej sprzeniewierzyć. Piłsudski był dla Garlickiego jedynie politycznym graczem, którego zasadniczym celem było zdobycie władzy. Ba, miał on być niemalże człowiekiem „chorym na władzę”, cynicznie wykorzystującym wszystkie idee. W efekcie, choć jego monumentalna praca była niezwykle skrupulatna, zabrakło w niej wskazania na idee które ukształtowały Piłsudskiego. Rzecz ma się zgoła inaczej w przypadku książki Włodzimierza Sulei. Chociaż objętością nie może się ona równać ze swoją poprzedniczką, to jednak paradoksalnie pokazuje postać Piłsudskiego w znacznie szerszym kontekście. Dla Sulei jest on bowiem uosobieniem polskiej tradycji politycznej i filozoficznej. Sylwetkę głównego bohatera autor przedstawił w znacznie szerszym kontekście i bardziej wielowymiarowo: dla Sulei Piłsudski jest przede wszystkim człowiekiem idei.
W stosunku do wydania pierwszego, przygotowanego blisko dwadzieścia lat temu, „Rzecz o Józefie Piłsudskim” została w znaczący sposób rozszerzona. Autor sięgnął po nowe publikacje w tym i prace stworzone przez badaczy białoruskich, ukraińskich i rosyjskich, by wspomnieć choćby Giennadija Matwieja i jego „Piłsudskiego”. Wiele z rozdziałów zostało rozszerzonych w stosunku do pierwotnej wersji, a jeden („Postscriptum. Piłsudski – legenda”) napisany został zupełnie od podstaw.
W swojej pracy Suleja barwnie odmalowuje mechanizmy politycznych i militarnych działań w jakich uczestniczył Piłsudski, jak również jego inspiracje światopoglądowe. Widać to wyraźnie, kiedy autor przechodzi do analizy tych politycznych posunięć w których ważną rolę odgrywała właśnie nie tylko sama polityka, ale również wyższe idee. Tym sposobem wykazuje na przykład, że socjalizm był dla Piłsudskiego przede wszystkim sposobem na walkę przeciwko caratowi. Dlatego też działalność w PPS była w pierwszym rzędzie narzędziem w walce o niepodległość Polski, a dopiero w dalszej kolejności przejawem faktycznej potrzeby walki rewolucyjnej. Temat świadomości własnego światopoglądu, powraca zresztą regularnie na kartach książki, chociażby przy kwestii formowania legionów.
To wszystko nie oznacza, że dla Sulei Piłsudski jest postacią kryształową. Owszem, wielokrotnie próbuje zrozumieć jego motywacje, i nierzadko staje w jego obronie, zwłaszcza przeciwko zarzutom, że taka lub inna decyzja była przejawem zwykłej megalomanii. Jednocześnie jednak odnotowuje te działania Piłsudskiego, których nie można przyjąć bezkrytycznie, jak zamach majowy czy stosowanie siły wobec przeciwników politycznych. Może jednak powinien być wobec Marszałka bardziej jeszcze krytyczny? Tego chyba wymagałyby fakty. Suleja nie zawsze jest równie kategoryczny w ocenie Piłsudskiego co w ocenie innych polityków, zwłaszcza gdy odnosi się do poczynań będących na granicy praworządności, albo już poza jej granicami. Warto też odnotować wyraźną dysproporcję: okres po objęciu rządów, czyli czas w którym dla wielu sprzeniewierzył się własnym ideałom jest opisany dość skrótowo, zajmując zaledwie 1/6 całej publikacji. Takiego rozłożenia akcentów można bronić, przy pomocy argumentu, że okres po maju 1926 stanowił jedynie 9 lat z 68-letniego życia. Ale trudno zaprzeczyć, że był to zarazem okres najważniejszy i najbardziej kluczowy.
Ogromną wartość dla zrozumienia pozycji Piłsudskiego i jego roli w polskiej świadomości ma ostatni rozdział pracy Sulei, poświęcony recepcji Piłsudskiego w dwudziestoleciu międzywojennym. Autor sięga po specyficzną formę kultu Piłsudskiego jaką były wiersze poświęcone jego osobie. Interesująco wskazuje, że Piłsudski stał się, nie tylko dla artystów, ale również dla intelektualistów przedwojennej Polski, manifestacją siły. Był przykładem romantycznego bohatera zaczerpniętego prosto z kart Słowackiego. Pierwszy Marszałek Polski okazuje się realizacją figury Króla-Ducha. Suleja przekonująco wskazuje, że kult jakim otoczono Piłsudskiego, nie był jedynie wyrazem ducha czasu, XIX-wiecznego przekonania o słuszności koncepcji heroizmu, ale wyrazem szczerego uczucia tkwiącego w Polakach. Miłość, ale i fascynacja jaką wzbudzał Piłsudski była wynikiem spełnienia przez niego marzeń wspólnoty.
„Rzecz o Józefie Piłsudskim” Włodzimierza Sulei pozwala spojrzeć na Piłsudskiego z perspektywy jego krytycznych zwolenników i zrozumieć sposób pojmowania jego postaci przez badaczy o wrażliwości konserwatywnej. Piłsudski nie jest dla nich może postacią bez skazy, ale jest zarazem człowiekiem wielkim i szlachetnym , kierującym się szczytnymi ideami.
Włodzimierz Suleja „Mundur na nim szary. Rzecz o Józefie Piłsudskim (1867-1935)” - wyd. IPN.
Paweł Rzewuski
Źródło: MHP
