Konstrukcje ideowo-polityczne w duchu chrześcijańskim, tworzone w przekonaniu utwierdzającym wspólnotę narodową w jej właściwym miejscu i pozycji pośród innych wspólnot i narodów bywały wdzięcznym tematem debat i planów politycznych, także w okresie II wojny światowej. Wówczas nawet wydawało się, że mogą stanowić znakomite podłoże do budowania nowych instytucji państwa po wojnie. Próby takie podejmowało kilka środowisk politycznych konspiracyjnego podziemia, w tym budowała je, na łamach swoich wydawnictw, Federacja Organizacji Narodowo-Katolickich „Unia”.
Jednym z ciekawszych twórców owej myśli polityczno-ustrojowej „Unii” był Kazimierz Studentowicz. Z wykształcenia był ekonomistą i prawnikiem. W latach trzydziestych pracował w Banku Gospodarstwa Krajowego i równocześnie zajął się publicystyką ekonomiczną – w prasie specjalistycznej oraz polityczną - na łamach „Polityki” i „Buntu Młodych”. Był wówczas związany ze środowiskiem Jerzego Giedroycia. Ostatnio ukazał się obszerny wybór pism Studentowicza z okresu wojennego opatrzony wstępem Tomasza Sikorskiego.
Książka, o której mowa to "Polski Savanarola. Pisma polityczne Kazimierza Studentowicza z lat wojny i okupacji" pod redakcją Tomasza Sikorskiego.
Wydanie pism Studentowicza jest dziś ważne także z tego powodu, że ten znakomicie wykształcony, mający nie mały wpływ na kształtowanie się przedwojennej i wojennej myśli politycznej ekonomista, został dziś wyparty ze zbiorowej pamięci. Autor wstępu sugeruje, że niepowodzenia Studentowicza zawodowe, polityczne i osobiste, w znacznej mierze wynikały z jego osobistych cech charakterologicznych: egocentryzmu, porywczości, bezkompromisowości i innych. Nie tłumaczy to jednak całej jego drogi życiowej i rzadkiego dziś sięgania do koncepcji ideowych. Bez wątpienia przez wiele lat swojej działalności publicystycznej i pracy organizacyjnej nie podporządkowywał się łatwo głównym nurtom ideowym dla pozyskiwania osobistej popularności.
Autor opracowania nie może się też zadeklarować co do klasyfikacji poglądów politycznych Studentowicza pośród głównych nurtów. Zaznacza jego konserwatywne i narodowe skłonności, ale także określa mianem „apostoła polskiego socjalizmu chrześcijańskiego”, przyznając zarazem, że nie znajduje adekwatności postawy i identyfikacji. Wydaje się jednak, że myśl unionisty wymykała się tym kwalifikacjom i cechy charakterologiczne Studentowicza nie przekładały się na koncepcje ustrojowe. Również perturbacje życiowe wynikały z konsekwencji w myśleniu i działaniu w większym stopniu, aniżeli z trudnego charakteru.
Małgorzata Bartyzel: Był Studentowicz bez wątpienia postacią wybitną o silnej osobowości i dramatyczną w drodze życiowej. Miał też niezbędny w dążeniach do celów upór i determinację, co z drugiej strony powodowało trudność w dostosowaniu się do niesprzyjającej rzeczywistości powojennej.
Był Studentowicz bez wątpienia postacią wybitną o silnej osobowości i dramatyczną w drodze życiowej. Miał też niezbędny w dążeniach do celów upór i determinację, co z drugiej strony powodowało trudność w dostosowaniu się do niesprzyjającej rzeczywistości powojennej. W gruncie rzeczy dopiero po stalinowskim więzieniu zdał sobie sprawę, że musi znaleźć nowe miejsce i szukał go w grupach i organizacjach katolickich, które jakoś się ugruntowały w PRL-u. W tej nowej rzeczywistości jednak wciąż się gubił.
Studentowicz w tym czasie wiąże się z różnymi ugrupowaniami zbuntowanymi przeciw głównym nurtom międzywojnia. Chce nade wszystko skonstruować zasady ustrojowe inne niż demoliberalizm, ale ogarniające więcej niż partykularne interesy jakiejś partii czy grupy. Zjednanie przeciwieństw i antynomicznych priorytetów upatruje w silnym gruncie moralnym elit opartym o etykę chrześcijańską nie tylko w warstwie hasłowej i zewnętrznej, ale stawianej jako wymóg konieczny regulatora wewnętrznego tych elit, co miało stanowić istotne przełożenie na gospodarkę, budowę instytucji państwa, prawo, wychowanie i metody kształcenia. Ogromną rolę w życiu zbiorowym przypisywał pracy na wszystkich szczeblach społecznych. Preferowany ustrój określał mianem „ustroju honoru i pracy”. Dużo uwagi poświęcał uwłaszczeniu, prawu własności dla jak najszerszych kręgów społecznych. Własność miała sprawiać większą aktywność i odpowiedzialność obywateli i poczucie zobowiązania dla działań na rzecz dobra wspólnego. Cechował jego myślenie szacunek dla wszystkich warstw i grup społecznych.
Sam Studentowicz wywodził się z ubogiej podhalańskiej rodziny i wcześnie musiał nie tylko usamodzielniać się, ale i wspomagać rodzinę, zarazem dzięki talentom i wytrwałości mógł kształcić się dalej. Przeszedł więc drogę niełatwą. Przez długie lata był związany z ruchem ludowym. Dzięki wykształceniu i osiągnięciom własnym aspirował do elity. Znał zatem różne strony społecznych uwarunkowań z autopsji. Zgłębił rozmaite systemy polityczne od starożytności po współczesność. Budował w swych koncepcjach system mieszany, który pozwoliłby zarazem zbudować stabilne elity, jak i zdynamizować oraz wciągnąć do współdziałania bez mała wszystkie środowiska i grupy społeczne, unikając partyjnego dyktatu oraz czystej gry grup wpływów i interesów. Szerokie przedstawicielstwo – Sejm winno być więc wyłaniane demokratycznie. Inaczej zaś Prezydent i Senat. Głowa państwa musi mieć szerokie kompetencje i dużą swobodę działania, bowiem władza musi być silna i sprawna. Nie może jednak tłumić zdolności twórczych społeczeństwa, w imieniu którego i dla dobra którego podejmuje decyzje. Senat zaś stanowi ten pierwiastek arystokratyczny, chociaż w tym czasie historycznym, ze wszelkimi konsekwencjami polskich dróg, a więc niekoniecznie ród, ale pełnione funkcje i dorobek intelektualny, reprezentatywność i rzeczywiste dokonania są najważniejszymi kwalifikacjami do tej izby.
Małgorzata Bartyzel: Można by rzec, że Studentowicz był jednym z wcześniejszych rzeczników Unii Europejskiej, tyle, że w pierwszej kolejności zakładał zjednanie państw i narodów środka Europy.
Jak na ekonomistę przystało ogromną rolę przykładał do dynamizowania gospodarki, upowszechnienia własności prywatnej, różnych form współwłasności itd.
Można by rzec, że Studentowicz był jednym z wcześniejszych rzeczników Unii Europejskiej, tyle, że w pierwszej kolejności zakładał zjednanie państw i narodów środka Europy. Stworzenie takiego bloku miałoby szansę skutecznie zabezpieczyć się ekonomicznie i cywilizacyjnie przed naporem ze strony Niemiec i Rosji. Nie wykluczał jednak wciągnięcie do Unii w drugim etapie całej Europy.
Warto przypomnieć samą postać Kazimierza Studentowicza, jak i jego pisma i twórczość z okresu wojennego.
„Polski Savonarola. Pisma polityczne Kazimierza Studentowicza z lat wojny i okupacji”, red. Tomasz Sikorski, Toruń 2013
Małgorzata Bartyzel
Źródło: Muzeum Historii Polski
