Trzytomowa publikacja opisuje ponad 540 mogił powstańczych i miejsc pamięci z lat 1863 -1864 w Polsce oraz 160 za wschodnią granicą.
Przez szeregi oddziałów powstańczych przeszło w latach 1863-1864 około 200 tysięcy osób. W 540 mogiłach na terenie Polski spoczywa według szacunków 7600 powstańców. Jednak ta ostania liczba jest zdaniem autorów katalogu bardzo zaniżona.
Najwięcej mogił i miejsc pamięci znajduje się w województwach mazowieckim, lubelskim i łódzkim.
W mogiłach pochowani są nie tylko powstańcy polegli w boju, ale także zamordowani jako jeńcy. W Górkach Kampinoskich Rosjanie wieszali powstańców na wiekowej sośnie. W Seroczynie znajduje się miejsce stracenia i pochówku ks. Wawrzyńca Lewandowskiego, który ukrywał broń i dostarczał żywność żołnierzom z oddziału ks. Brzóski. W miejscowości Suchowo, koło kościoła, znajduje się grób trzech powstańców zamordowanych przez „Moskali”, jak głosi napis. Byli to inżynier z Płocka Aleksander Chodecki, lat 30, syn ziemianina z Janczewa, Józef Rościszewski, lat 19 i subiekt z Płocka Aleksander Szczypiński, lat 22.
Jedna z największych mogił powstańczych znajduje się na cmentarzu w Małogoszczu. Spoczywa tam 175 powstańców z oddziału Mariana Langiewicza poległych w boju pod tą miejscowością. W Dobrosławiu jest grób 163 powstańców z oddziału Edwarda Taczanowskiego, w Czestoborowicach pochowano 116 poległych powstańców.
Katalog ujmuje także groby indywidualne, w tym znanych postaci, takich jak polegli w boju Marcin Borelowski „Lelewel” (pochowany w Batorzu), Francesco Nullo (Olkusz), Andriej Potebnia (Pieskowej Skale).
Część mogił znajduje się na skraju pól i w lasach, tam, gdzie walczyli i ginęli powstańcy.
Rosjanie starali się zacierać ślady po miejscach pochowania poległych i zamordowanych powstańców, zakazując ich oznaczania, jednak ludność pamiętała o grobach.
Dwa pierwsze tomy publikacji zawierają zdjęcia i opisy mogił oraz miejsc pamięci na terenie Polski. Trzeci obejmuje tereny Litwy, Białorusi, Ukrainy i Rosji.
W Bieniakoniach na Białorusi jest grób Karoliny Rychlewiczowej, uczestniczki powstania styczniowego – córki Maryli z Wereszczaków Puttkamerowej. W lesie między Miniewiczami i Bohatyrowiczami znajduje się – wspomniana w „Nad Niemnem” - mogiła 40 poległych powstańców.
Na Litwie, w Dubiczach jest grób Ludwika Narbutta i poległych powstańców z jego oddziału. Na rozkaz gubernatora Murawiewa „Wieszatiela” mogiłę poległych zrównano z ziemią. W 1933 roku na mogile wzniesiony został pomnik.
Na placu Łukiskim w Wilnie znajduje się krzyż i tablica (w języku litewskim i rosyjskim) upamiętniające w tym miejscu egzekucję Zygmunta Sierakowskiego i Konstantego Kalinowskiego. Tablica w w wileńskim kościele pw. śś Filipa i Jakuba upamiętnia księdza Stanisława Iszorę skazanego na śmierć za odczytanie manifestu Rządu Narodowego i straconego na Łukiszkach .
We Lwowie, na cmentarzu Łyczakowskim znajduje się kwatera powstańców, w której pochowani są m.in. zesłaniec i badacz Syberii Benedykt Dybowski oraz członek Komitetu Centralnego Narodowego Bronisław Szwarce. Poza kwaterą znajdują się groby generałów Józefa Śmiechowskiego, Michała Heydenricha „Kruka” i Antoniego Jeziorańskiego, stryjecznego dziadka Jana Nowaka-Jeziorańskiego.
W Rosji, w miejscowości Miszycha jest grób i pomnik upamiętniający poległych uczestników powstania zabajkalskiego w 1866 r., byłych powstańców styczniowych.
Publikacja „Powstanie styczniowe. Mogiły i miejsca pamięci” powstała na podstawie ewidencji miejsc pamięci narodowej, prowadzonej przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, informacji zawartych w książkach o miejscach pamięci i mogiłach powstańczych a także na stronach internetowych
Książkę wydała Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa.
tst (PAP)
