40 lat temu zmarła Ida Kamińska, pierwsza dyrektorka Teatru Żydowskiego w Warszawie

„Dzisiaj przypada 40. rocznica śmierci wybitnej aktorki, jedynej jak dotąd Polki nominowanej do Oscara za rolę pierwszoplanową, reżyser, wieloletniej dyrektorki i patronki naszego teatru – Idy Kamińskiej” - przypomniał Teatr Żydowski w Warszawie.

Ida Kamińska urodziła się 4 września 1899 r. w Odessie jako córka wybitnych twórców teatru żydowskiego Estery Racheli i Abrahama Izaaka Kamińskich. Dzieciństwo spędziła jeżdżąc z rodzicami na występy i już jako sześciolatka stanęła pierwszy raz na scenie w sztuce „Di muter” Dawida Pińskiego. Dorastała w teatrze ucząc się wielu prac związanych ze sceną – była suflerem, ustawiała oświetlenie, pilnowała kurtyny. W 1915 roku w wieku 16 lat miała swój dojrzały debiut sceniczny w sztuce Abrahama Goldfadena „Akejdes Icchok” . Występowała z zespołem rodziców, a po śmierci ojca w 1918 r. ruszyła z matką na tournée na wschód. Trafili w zawieruchę rewolucyjną oraz wojenną i dopiero w 1921 r. udało im się wrócić do Warszawy.

W pierwszej połowie lat 20. XX w. Kamińska - już razem z pierwszym mężem Zygmuntem Turkowem - założyła własny zespół Warszewer Jidiszer Kunst Teater (Warszawski Żydowski Teatr Artystyczny, WIKT), do którego dołączyli młodzi zdolni aktorzy jak np. Ajzyk Samberg, Klara Segałowicz, Jonas Turkow, Diana Blumenfeld.

„Jej marzeniem było by teatr żydowski był nie tylko teatrem śmieci, szmiry, ale by był to teatr artystyczny, literacki” - powiedziała prof. Anna Kuligowska-Korzeniewska w Mówionej Encyklopedii Teatru Polskiego w radiowej Dwójce.

Kamińskiej zależało na ambitnym repertuarze, zajmowała się tłumaczeniem współczesnych światowych sztuk na jidysz, robiła adaptacje literatury żydowskiej, reżyserowała i grała. Zespół występował w Teatrze Kamińskiego przy ul. Oboźnej w Warszawie, w wielu miejscach na prowincji, a na pocz. lat 30. XX w. także we Francji oraz Belgii.

Po rozstaniu z Zygmuntem Turkowem Kamińska prowadziła własny zespół, z którym jeździła po Polsce. W 1938 r. rozpoczęła pracę ze swoim zespołem w warszawskim Teatrze Nowości przy Bielańskiej.

„Po kapitulacji Warszawy we wrześniu 1939 r. Kamińska razem z córką Ruth, zięciem Adolfem (Adi) Rosnerem oraz drugim mężem – Meirem (Marianem) Melmanem przedostała się do Lwowa. Tam w 1940 r. pod rządami sowieckimi prowadziła państwowy teatr żydowski. Latem 1941 r., po agresji III Rzeszy na Związek Sowiecki, wyjechała na wschód, do Frunze w Kirgistanie. Również tam organizowała występy teatralne w miejscowej filharmonii a także w okolicznych republikach. W latach 1944–46 Kamińska przebywała w Moskwie, gdzie pracowała w radiu” - czytamy na stronie Teatru Żydowskiego w Warszawie.

Pod koniec 1946 r. udało jej się z mężem i synem, Wiktorem, wrócić do Polski. Zaangażowała się w odbudowę teatru żydowskiego. Występowała na scenach żydowskich we Wrocławiu oraz w Łodzi. W 1948 r. objęła funkcję dyrektora Teatru Żydowskiego w Łodzi. W 1950 r. została dyrektorem artystycznym Państwowego Teatru Żydowskiego złożonego z dwóch zespołów – łódzkiego i wrocławskiego. W 1955 r. udało się jej przenieść siedzibę PTŻ do Warszawy.

„Sprawą dumy narodowej było znalezienie siedziby w Warszawie – mieście uświęconym męczeństwem Żydów, tu, gdzie w powstaniu w getcie Żydzi okazali tak wielkie bohaterstwo” - podsumowała powodzenie swych działań.

Kamińska realizowała swój plan sprzed wojny, sięgała po klasykę żydowską (m.in. Szolema Alejchema, Salomona Ettingera, Jakuba Gordina), współczesne dramaty (np. Bertolda Brechta, Arthura Millera), a także literaturę polską (Aleksandra Fredrę, Elizę Orzeszkową). Zagrała wiele ról, a takie jak m.in Sure Szejndl, Matka Courage, Mirele Efros czy Glikl Hameln przeszły do historii. Jej teatr jeździł po Polsce, odwiedzając skupiska żydowskie, ale także wyjeżdżała za granicę (Francja, Anglia, Belgia, Niemcy, Argentyna, Urugwaj, Australia, USA).

„Honorowana przez władze (w roku 1952 w Łodzi święciła jubileusz 35-lecia pracy artystycznej), przeżywała dramat matki czekającej na córkę Ruth, skazaną na pięć lat zesłania na Syberię, która dopiero w połowie lat 50. z córką Eriką wróciła do Polski. Może dlatego role skrzywdzonych matek należały do najwybitniejszych kreacji powojennych Idy Kamińskiej” - czytamy na stronie Encyklopedii Teatru Polskiego. Wielkim osiągnięciem była tytułowa postać w „Matce Courage” Brechta, w której w roli Katrin wystąpiła zwolniona z sowieckiego łagru Ruth (1957).

Ida Kamińska grała także w filmach. Jeszcze jako nastolatka wystąpiła z matką w niemym filmie „Mirele Efros”, w 1924 r. w „Tkijes kaf”, a w 1938 r. Aleksander Marten obsadził ją w filmie „On a hejm”. Po wojnie wystąpiła w filmie „Ulica Graniczna” (1948) oraz „Czarna suknia” (1967). W 1965 r. wystąpiła w filmie czechosłowackim „Sklep przy ulicy głównej” w reżyserii Jana Kadara i Elmara Klosa, który otrzymał w 1966 r. Oscara w kategorii filmów obcojęzycznych. W kolejnym roku Kamińska otrzymała nominację do tej nagrody jako aktorka pierwszoplanowa - ostatecznie przegrała rywalizację z Liz Taylor nagrodzoną za rolę w filmie „Kto się boi Wirginii Woolf?”.

Prof. Anna Kuligowska-Korzeniewska przypomniała, że to Ida Kamińska wprowadziła w Teatrze Żydowskim tłumaczenie symultaniczne - widzowie nieznający jidisz mieli w słuchawkach polskie tłumaczenie padających ze sceny kwestii.

Po antysemickiej nagonce w 1968 r. Kamińska zdecydowała się opuścić Polskę. Trafiła do Wiednia, skąd na krótko wyjechała do Izraela, gdzie bezskutecznie próbowała otworzyć własny teatr. W listopadzie 1968 r. przyleciała z rodziną do Stanów Zjednoczonych i zamieszkała w Nowym Jorku. Również tu próbowała stworzyć własny teatr żydowski - bez powodzenia. Występowała sporadycznie na różnych scenach. Na początku lat 70. XX w. Spisała swoje wspomnienia, które wydano po angielsku w 1973 r. – „My life, my theater” (wyd. pol. Moje życie, mój teatr, 1995). W 1970 r. zagrała w filmie „The Angel Levine” u boku Harry'ego Belafonte oraz w produkcji kanadyjskiej telewizji opartej na wspomnieniach Nadieżdy Mandelsztam „Mandelstam's Witness” (1975). W 1975 r. odwiedziła Polskę z okazji obchodów 50-lecia śmierci swojej matki, Estery Racheli Kamińskiej.

„Władze obawiały się tej wizyty i dyskusję o wydaniu Kamińskiej wizy trafiały nawet do Biura Politycznego KC PZPR. Odmowa wywołałaby jednak skandal międzynarodowy, więc pozwolono na jej przyjazd” czytamy w „Dzienniku Teatralnym”.

Ida Kamińska zmarła 21 maja 1980 r. w Nowym Jorku i została pochowana na Mount Hebron Cemetery.

W 1993 r. na domu, w którym mieszkała przy Al. Jerozolimskich w Warszawie, umieszczono tablicę pamiątkową. Dziesięć lat później podobne tablice zawisły na budynku dawnego Żydowskiego Teatru Dolnośląskiego (obecnie Teatr Kameralny) we Wrocławiu oraz dawnego Teatru Żydowskiego w Łodzi (obecnie Teatr Nowy). W 2005 r. Ida Kamińska została drugą patronką (pierwszą jest jej matka Ester Rachel Kamińska) Teatru Żydowskiego w Warszawie. (PAP)

aszw/ pat/